बुद्धिमत्ता - प्रकार

 बुद्धिमत्ता - प्रकार

टर्मन यांच्या मते, "अमूर्त विचार करण्याची आणि अनुभवांतून काही शिकण्याची क्षमता म्हणजे बुद्धी होय."

वेश्लर यांच्या मते, "प्रयोजनपूर्वक कार्ये, तर्कनिष्ठ विचार आणि परिस्थितीनुसार परिणामकारक वर्तन करण्याची समुच्चयात्मक क्षमता म्हणजे बुद्धिमत्ता होय."

वुडवर्थ यांच्या मते, "विचार कौशल्यांचा प्रकट उपयोग म्हणजे बुद्धिमत्ता होय." 

बुद्धिमत्तेचे प्रकार (Types of Intelligence)

व्यक्तीच्या जीवनातील बुद्धिमत्ता हा घटक अतिशय महत्वाचा आहे. या बुद्धिमत्तेच्या भरवशावर आजच्या काळात व्यक्तीने अनेक क्षेत्रे काबीज केलेले दिसून येते. अशा या बुद्धिमत्तेचे प्रकार किती आणि कोणते आहेत हे जाणून घेणे अतिशय महत्वाचे आहे. त्यासाठी बुद्धिमत्तेच्या पुढील प्रकारांबाबत आपण चर्चा करूया.

१) अमूर्त बुद्धी (Abstract Intelligence)- 

काहीवेळेस व्यक्ती समस्या सोडविण्यासाठी संकेतांचा, चिन्हांचा वापर करते आणि यांचा वापर करून व्यावहारीक जीवनातील व इतर घटकांबाबतचा संबंध सुलभ केला जात असतो यालाच अमूर्त बुद्धी असे म्हणतात. गणितामध्ये अनेक समस्या किंवा प्रश्न हे आकृत्या काढूनच दर्शविलेले असतात. ते प्रश्न आकृत्यांच्या आधारे सोडवावे लागतात तसेच त्यात अनेक अंकचिन्हीत प्रश्नांची कोडी असतात. त्या प्रश्नांची उत्तरे ही अंकाच्या रूपातच द्यावी लागतात. तसेच बेरीज, वजाबाकी व गुणाकार यांना समजून घेवूनच त्यांची एकूण काढावी लागते. हे सर्व अंकांच्या रूपातच समजून घ्यावे लागते व समस्यांचे निराकरण करावे लागते. चिन्हे व सूत्रांचा वापर करून समस्येचे निराकरण बऱ्याच वेळा करावे लागते. चित्रकार, कवी, लेखक, शास्त्रज्ञ इत्यादी व्यक्ती प्रतिके किंवा चिन्हांचा वापर करूनच नव्या संकल्पना जन्मास घालीत असतात. अशाप्रकारे उदमण्य क्षेत्रात अमूर्त बुद्धीच्या साहाय्यानेच व्यक्तीला नव्या संकल्पना तयार करता येतात.

२ ) यांत्रिकी बुद्धी (Mechanical Intelligence) - 

काही क्षेत्रात यंत्रांचा उपयोग करून आपले कार्य पार पाडावे लागते. लहान मुलांना सुरूवातीच्या काळामध्ये फार मोठ्या प्रमाणात खेळणे तोडण्यात वा बनविण्यात मोठी उत्सुकता असते. त्यातही काही मुलांचे लक्ष हे सतत त्यात बारकाईने काहीतरी करण्यात असते. यातून अशा मुलांची यांत्रिक कल्पना लक्षात येते. साधारणतः व्यावसायिक व्यक्ती, कारखान्यामध्ये यंत्रांवर काम करणाऱ्या व्यक्ती, कामगार, विविध यंत्रे बनविणारे कारागीर, इंजिनियर इ. अशा व्यक्तींमध्ये यांत्रिक बुद्धी असल्याचे दिसून येते. या व्यक्ती आपल्या कल्पकतेने विविध यंत्रांशी संबंधित निरनिराळे भाग बनविण्याचे कार्य करतात. विविध कंपन्यांना लागणारे साहित्य, मुलांच्या विविध खेळण्याच्या वस्तू, विविध कंपन्यांच्या गाड्यांचे स्पेअर पार्ट, विविध ठिकाणी विविध क्षेत्रात लागणारे साहित्य इत्यादींमध्ये निपुण असणाऱ्या व्यक्ती हे यांत्रिकी बुद्धी असणाऱ्या असतात.

३) सामाजिक बुद्धी (Social Intelligence) - 

व्यक्ती समाजशील प्राणी आहे. त्यातच प्रत्येक व्यक्तीला सामाजिक संबंध सारख्याच प्रकारचे जोपासता येतात असे नाही किंवा सामाजिक समस्या ओळखून समाजासाठी काम करणे हे प्रत्येकालाच साध्य होत नाही. समाजाच्या अनेक समस्या जाणून घेवून व्यक्तीच्या उच्चाटनासाठी व्यक्तीकडून घडून येणारे वर्तन असणाऱ्या व्यक्ती सामाजिक जाणिवेच्या असतात. अशा व्यक्तीमध्ये समाजाला ओळखण्याची वेगळी क्षमता असल्याचे दिसून येते. सामाजिक समस्येमध्ये परिवर्तन घडवून आणण्याचे कार्य अशा व्यक्ती करतात. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, संत गाडगेबाबा, म. ज्योतिबा फुले अशा व्यक्ती सामाजिक बुद्धी असणाऱ्या व्यक्ती आहेत. त्याचबरोबर पिडीत आदिवासी जमातींसाठी व्यक्तीकडून घडून येणारे परिवर्तन वा केले जाणारे कार्य, सीकलसेल, प्लेग, कुष्ठरोग जागृतीसाठी व्यक्तींकडून केले जाणारे कार्य, अंधश्रद्धा निर्मूलनासाठी केले जाणारे कार्य, अशा अनेक व्यक्ती ह्या सामाजिक बुद्धिमत्तेच्या असलेल्या दिसून येतात. यांच्यातील सामाजिक प्रेरणाही सामाजिक बुद्धी असल्याचे सुचविते.

अशाप्रकारे मानसशास्त्रज्ञांनी सर्व प्रकारच्या व्यक्तींमध्ये अमूर्त बुद्धी, यांत्रिकी बुद्धी व सामाजिक बुद्धी यापैकी कोणत्या ना कोणत्या प्रकारची बुद्धी असल्याचे सुचविलेले आहे.