व्यक्तिमत्त्व विकृती (TYPE -1)

व्यक्तिमत्त्व विकृती वर्गीकरण (Classification of Personality Disorder) :

DSM-IV वर्गीकरण प्रणालीनुसार व्यक्तिमत्त्व विकृत्तींचे अक्ष-II वर स्वतंत्ररित्या वर्गीकरण केलेले आहे. कारण -

i) अक्ष - 1 गटातील चिकित्सात्मक विकृतींमागे निश्चित काही कारण घटक असतात. चिकित्सात्मक विकृतींची लक्षणं योग्य उपचारांनी दूर होवून विकृती बऱ्या होवू शकतात. व्यक्तिमत्त्व विकृतीचे नेमके कारण निश्चितपणे सांगता येत नाहीत व व्यक्तिमत्त्व विकृत वर्तनवैशिष्ट्ये जीवनभर स्थिर दिसतात त्यात सुधारणा होण्याची शक्यता नसते.

(ii) काही रूग्णांमध्ये अक्ष-१ व अक्ष-२ दोन्ही अक्षांवरील विकृती आढळतात.

(iii) व्यक्तिमत्त्व विकृतींचा अक्ष-१ गटातील चिकित्सात्मक मनोविकृतींशी संबंध दिसतो.

जसे छिन्नमनस्कताजन्य व्यक्तिमत्त्व विकृतीचा व छिन्नमनस्कता सदृश व्यक्तिमत्त्व विकृतींचा- छिन्नमनस्कता विकृतीशी, सिमावर्ती व्यक्तिमत्त्व विकृतीचा-भावस्थिती विकृतीशी, हिस्टॅनिक व्यक्तिमत्त्व विकृतीचा-सोमॅटायझेन विकृतीशी, प्रतिबंधात्मक व्यक्तिमत्त्व विकृतीचा - चिंता विकृतीशी, विचार व कृत्ती अनिवार्यता व्यक्तिमत्त्व विकृतीचा भावस्थिती विकृती व विचार- कृती अनिवार्यता विकृतीशी, समाज विघातक व्यक्तिमत्त्व विकृतीचा अंमली पदार्थ आसक्ती व मद्यमानजन्य विकृतीशी संबंध दिसतो. म्हणूनच काही संशोधक विशिष्ट व्यक्तिमत्त्व विकृतीला विशिष्ट चिकित्सात्मक मनोविकृतीचे सुप्त / सौम्य रुप मानतात. 

व्यक्तिमत्त्व विकृती वर्गीकरणातील समस्या (Problems of classification of Perosnality Disorder) : 

i) अक्ष-१ वरिल चिकित्सात्मक मनोविकृती निदानाचे वस्तूनिष्ठ निकष ठरले आहेत. व्यक्तिमत्त्व विकृतींचे निश्चित निकष अजूनही ठरलेले नाहीत. अनेक वर्तनवैशिष्ठ्यापैकी कोणतेही चार अथवा पाच वर्तन वैशिष्ट्ये असले म्हणजे विशिष्ट्ये व्यक्तिमत्त्व विकृतींचे निदान करण्यात येते पण ८-१० वर्तन वैशिष्ट्यांपैकी नेमकी कोणती वैशिष्ट्ये महत्त्वाची वगैरे बाबत संभ्रम आढळतो. थोडक्यात व्यक्तिमत्त्व विकृतींच्या संदर्भातील काटेकोर निदान प्रक्रिया अजूनही अविश्वसनियच आहे. 

(ii) विविध व्यक्तिमत्त्व विकृतींची लक्षण वैशिष्ट्ये अधिव्यापी (overlap) आहेत. म्हणजे अनेक वर्तन लक्षणं दोन किंवा तीन व्यक्तिमत्त्व विकृत प्रकारांत अंतर्भूत दिसतात.

iii) व्यक्तिमत्त्व विकृतीतील लक्षणं वैशिष्ठे गुणश्रेणीवर सामान्य गुणांपासून ते विकृत गुण श्रेणी पर्यंत सलग कमी अधिक प्रमाणात विपरित दिसतात. (behaviour traits are dimensional in nature) पर्यायाने विशिष्ट गटात व्यक्तिमत्त्व विकृती वर्गीकरण करणे कितपत संयुक्तिक ठरेन.

iv) व्यक्तिमत्त्व विकृती निदान वस्तुनिष्ठ वर्तनात्मक निकषाच्या आधारे करण्याऐवजी लक्षण गुणांच्या अनुमानावर आधारित आहे. चिकित्सकाचा निर्णय निदान करतांना महत्त्वाचा असल्याने निदान प्रक्रिया अविश्वसनिय वाटते.

व्यक्तिमत्त्व विकृती :

DSM-IV प्रणालीनुसार वागण्यातील विक्षिप्तपणा, वर्तनातील नाटकीपणा, चिंताक्रांत-भयग्रस्त मनस्थिती इत्यादी वैशिष्ट्यांच्या आधारे एकूण १०. व्यक्तिमत्त्व विकृतींचे तीन गटात वर्गीकरण केलेले आहे. इतर चार व्यक्तिमत्त्व विकृतींचे संभाव्य व्यक्तिमत्त्व विकृती म्हणून not otherwise classified गटात वर्गीकरण केलेले आहे. या गटातील व्यक्तिमत्त्व विकृतींचे काटेकोर निकष अजून ठरवायचे आहेत.

अ-गट : 

विलक्षण अथवा असाधारण / विक्षिप्त व्यक्तिमत्त्व विकृती (odd, Accentric perosnality disorder) : या गटातील व्यक्तींचे व्यक्तिमत्त्व लक्षणीयरित्या विलक्षण, असाधारण विक्षिप्त असते. एकाकी जीवनशैली आणि संशयी स्वभाव तसेच इतरांशी संबंध प्रस्थापित करण्यातील समस्या, उदासिनता ही ठळक वैशिष्ट्ये आढळतात. त्यांना इतरांच्या वागण्या-बोलण्यात वेगळाच गर्भितार्थ दडलेला दिसतो.

या गटात अंतर्भूत व्यक्तिमत्त्व विकृती :

i) संभ्रांतीजन्य व्यक्तिमत्त्व विकृती (Paranoid Personality Disorder) 

ii) छिन्नमनस्कताजन्य व्यक्तिमत्त्व विकृती (Schizoid Perosnality Disorder) 

iii) छिन्नमनस्कता सदृश व्यक्तिमत्त्व विकृती (schizotypal Perosnality Disorder)

संभ्रांतीजन्य व्यक्तिमत्त्व विकृती : संभ्रान्तीजन्य व्यक्तिमत्त्व व्यक्तीचे ठळक वर्तन वैशिष्ट्ये म्हणजे संशयी व अविश्वासू स्वभाववृत्ती. लोक आपल्या वाईटावर आहेत व लोकांना आपली फसवणूक करावयाची आहे अथवा आपला छळ करावयाचा आहे असे त्यांना सतत वाटत असते. त्यामुळे त्यांचा कुटुंबिय, मित्र, आप्तस्वकिय वगैरे कोणावरच विश्वास नसतो. ते त्यांच्यावर केलेल्या टीके विषयी अतिसंवेदनशील असतात. ते आतल्या गाठीचे, थंड प्रतिसाद देणारे, विनोदशून्य, धूर्त, कारस्थानी, वितंडवादी, वैरभाव ठेवणारे, चिडखोर व क्रोधिष्ठ स्वभावाचे असतात. त्यांच्यात संभ्रांती विकृती प्रमाणे स्थिर स्वरूपाच्या भ्रांती (delusion) आढळत नाहीत तसेच विभ्रम अथवा विचार विसंगता आढळत नाहीत. त्यांचा वास्तवाशी संबंध तुटलेला नसतो.

स्त्रीयांपेक्षा पुरूषांमध्ये तसेच स्थलांतरित, अल्पसंख्याक आणि बहिऱ्या व्यक्तींमध्ये संभ्रातीजन्य व्यक्तिमत्त्व विकृतीचे प्रमाण अधिक दिसून येते.

कारणमिमांसा : नेमके कारण ज्ञात नाही. जैविक दृष्ट्या संशोधनांती असे दिसून आले की | छिन्नमनस्कता विकृती रुग्णांच्या रक्त संबंधित नातेवाईकामध्ये संभ्रांतीजन्य व्यक्तिमत्त्व विकृती | अधिक आढळते. यावरुन संभ्रांतीजन्य व्यक्तिमत्त्व विकृतीत जैविक घटक महत्त्वाचा असावा | असे दिसते. (निग आणि गोल्डस्मिथ - १९९४)

उपचार : रूग्ण स्वतःहून उपचार करून घेण्यास तयार नसतात. त्यांची संशयीवृत्ती दूर करणे | अवघड असते. मानोसोपचारात सामाजिक कौशल्याचे प्रशिक्षण देणे तसेच त्यांच्या भ्रांतीना सरळ आव्हान न देता, त्यांचा मानभंग न करता सौहार्दपूर्ण पद्धतीने त्यांचे दोष त्यांच्या लक्षात आणून देण्यावर भर दिला जातो. त्यांना चिंताशामक व मनोदुर्दशारोधी औषधं उपयुक्त ठरतात. 

संभ्रांतीजन्य व्यक्तिमत्त्व विकृतीची निदानात्मक वर्तन वैशिष्ट्ये :

i) कुठल्याही पुराव्याशिवाय त्यांना असे वाटते की लोक आपल्या वाईटावर आहेत, इतरांपासून आपल्या जिवीताला धोका आहे. इतरांना त्यांचा छळ करावयाचा आहे असे त्यांना वाटते. 

ii) मित्र आणि सहकार्यांच्या प्रामाणिकपणा आणि विश्वासूपणा बाबत ते साशंक दिसतात. 

iii) ते त्यांच्या संदर्भातील टीकेविषयी अतिसंवेदनशील असतात. सौम्य टिप्पणी सुद्धा सहन करीत नाहीत. कुठल्याही घटना-प्रसंगात त्यांना इतरांचा अंतःस्थ दुष्ट हेतू दडलेला दिसतो. उदा. • शेजाऱ्यांचा कुत्रा मुद्दामच आपल्याला बघून भुंकतो, शेजाऱ्याचे सहज खाकरणे आपल्याला चिडवण्यासाठी असल्याचे त्यांना वाटते.

iv) त्यांचा अपमान अथवा उपमर्द ते सहज विसरत नाहीत. मनात आकस / आढी ठेवतात आणि त्यांना लगेच राग येतो.

(v) ते कोणावरही भरोसा ठेवत नाहीत. पर्यायाने ते कोणाला काही सांगण्यास तयार नसतात । कारण या माहितीचा आपल्या विरूद्ध वापर होईल अशी त्यांना भीती असते. 

vi) इतरांच्या ध्यानी-मनी नसेल असे काहीही बोललेले त्यांना त्यांच्या चरित्रांवर अथवा लौकिकावर आघात झाल्यासारखे वाटते. त्यामुळे ते लगेच क्रोधित होतात व प्रतिहल्ल्यास सज्ज होतात.

vii) आपल्या जीवन साथीदाराच्या निष्ठेविषयी, पावित्र्याविषयी ते कुठल्याही पुराव्याशिवाय  संशय घेतात. वरील वर्तन वैशिष्ट्यापैकी कोणतेही कमीत कमी पाच वैशिष्ट्ये व्यक्तीत आढळत असतील तर संभ्रांतीजन्य व्यक्तिमत्त्व विकृती असे निदान केले जाते.

छिन्नमनस्कताजन्य व्यक्तिमत्त्व विकृती (Schizoid Personality Disorder) : सामाजिकदृष्ट्या आणि लैंगिक वर्तनाच्या दृष्टिकोनातून बघितल्यास या व्यक्ती तटस्थ, एकांतवासी, आतल्या गाठीच्या, भावनिकदृष्ट्या थंड, भावनाशून्य असतात म्हणून ते इतरांशी कमीत कमी संबंध येईल असेच काम निवडतात. यांच्यात इतरांशी जिव्हाळ्याचे संबंध प्रस्थापित करण्याची योग्यता नसते. या व्यक्ती आपल्या भावना विचार क्वचितच स्पष्टपणे प्रकट करतात. ते शेजाऱ्यांशी संबंध टाळतात. ते क्वचितच लग्न करतात सहसा एकाकी जीवन जगतात म्हणूनच त्यांना 'एकाकी' (loners) असे म्हणतात.

त्यांच्याविषयी इतरांना काय वाटते? इतरांचे काय मत आहे? याच्याशी त्यांना काही कर्तव्य नसते. काही छिन्नमनस्कताजन्य व्यक्तिमत्त्व विकृत रूग्ण गणित सोडविण्यात, ग्रह ताऱ्यांचे निरीक्षण करण्यात, नदी अथवा सागराच्या किनारी जावून पाण्याचे निरीक्षण करणे अशा कार्यात व्यग्न दिसतात. काही छिन्नमनस्कताजन्य व्यक्तिमत्त्वाच्या विकृत्त व्यक्तींमध्ये माणसांऐवजी एखाद्या प्राण्याविषयी तीव्र भावनात्मकता जुळलेली आढळते. जसे पाळीव प्राणी - कुत्रा, मांजर, पक्षी वगैरे बाबत ते भवनोत्कटता दर्शवितात. उदा. छिन्नमनस्कताजन्य व्यक्तिमत्त्व विकृतीने ग्रस्त एक पोलीस अधिकारी इतरांशी पूर्ण तटस्थ, अलिप्त वागत असे पण त्याने पाळलेल्या कुत्र्यावर मात्र त्याचे जिवापाड प्रेम होते. बहुधा या व्यक्ती विसराळू, स्पष्ट न बोलणाऱ्या, परिस्थिती विषयी उदासिन असतात. आपल्याच कल्पना विश्वात गुरफटलेल्या असल्या तरी त्यांचा वास्तवतेशी संबंध तुटलेला नसतो. छिन्नमनस्कता सदृश व्यक्तिमत्त्व विकृत व्यक्तीत आढणारे असाधारण विचार, वर्तन व संभाषण असंबंधता दोष त्यांच्यात आढळत नाहीत. त्यांना रागाची भावना उघडपणे व्यक्त करण्यात असमर्थता दिसते. गंभीर छिन्नमनस्कताजन्य व्यक्तिमत्त्व विकृत व्यक्तींमध्ये आनंद उपभोगण्याच्या क्षमतेचा अभाव दिसतो तसेच ते नैराश्यग्रस्त दिसतात.

कारणमिमांसा : अजूनही या विकृतीचे नेमके कारण ज्ञात नाही. काही शास्त्रज्ञ छिन्नमनस्कता विकृतीची सुप्त अवस्था म्हणून या विकृतीकडे बघतात. बहुधा रूग्णांत विकृत वर्तन लक्षणे बालपणापासूनच आढळतात.

उपचार : सौम्य मनोदुर्दशारोधी, नैराश्यरोधी औषध तसेच मनोउत्तेजक औषध छिन्नमनस्कताजन्य व्यक्तिमत्त्व विकृत रूग्णांसाठी उपयुक्त ठरतात.

छिन्नमनस्कताजन्य व्यक्तिमत्त्व विकृतीची निदानात्मक वर्तन वैशिष्ट्ये :- 

i) या व्यक्तींना कुटुंबिय तसेच इतर व्यक्तींशी जवळचे / जिव्हाळ्याचे संबंध प्रस्थापित करण्याची इच्छा नसते व त्यात त्यांना आनंदही वाटत नाही.

ii) ते बहुधा नेहमीच एकाकी कामे पसंत करतात.

iii) त्यांना कचितच काही कार्यातून आनंद मिळतो. 

iv) त्यांच्यात लैगिंक अनुभव घेण्याची अत्यल्प इच्छा दिसते.

(v) त्यांना अपवादात्मक एखादा मित्र असतो. बहुधा एकही जवळचा मित्र नसतो.

vi) इतरांनी केलेल्या स्तुती अथवा टीकेविषयी ते उदासिन असतात. 

vii) ते भावनिकदृष्ट्या थंडप्रवृत्तीचे, विरक्तवृत्तीचे असतात. आणि भावनिक अभिव्यक्तित प्रगल्भतेचा अभाव दिसतो.

वरीलपैकी कमीत कमी कोणतेही चार वर्तनवैशिष्ट्ये आढळल्यास छिन्नमनस्कताजन्य व्यक्तिमत्त्व विकृती असे निदान केले जाते.

छिन्नमनस्कता सदृश व्यक्तिमत्त्व विकृती (Schizotypal Personality Disorder): 

सिमीत भावनिक अभिव्यक्ती, सामाजिक विचित्र / विलक्षण वर्तन संघात हे या विकृतीची प्रमुख वैशिष्ट्ये आहेत. सांवेदनिक विष्कळितपणा व बोधात्मक गोंधळ, विचित्र / विक्षिप्त विचार कल्पना व असाधारण अनुभव ही वर्तन वैशिष्ट्ये त्यांच्यात आढळतात.

काल्पनिक आणि जादुई विचारांचे प्राबल्य आणि अतींद्रिय क्षमतांवरील विश्वास त्यांच्या बोलण्यातून व्यक्त होतांना दिसतो. त्यांचे बोलणे समजायला कठिण असते कारण | ते शब्दांचा विचित्र उपयोग करतात अथवा त्यांचे बोलणे असंदिग्ध, असंबंध असते. त्यांच्या | भावना उथळ, उत्साह-आनंदाचा अभाव असलेल्या दिसतात. त्यांचे मुर्खासारखे अविचारी | अयोग्य भावनिक वर्तन दिसते. इतरांच्या उपस्थितीत ते अस्वस्थता अनुभवतात. त्यांना एकही जवळचा मित्र नसतो.. त्यांचे राहणे गबाळे असते. काही संशोधक छिन्नमनस्कता सदृश्य व्यक्तिमत्त्व विकृतीला छिन्नमनस्कतेचे सौम्य / प्रारंभिक / सुप्त रूप मानतात.

छिन्नमनस्कता सदृश व्यक्तिमत्त्व विकृतीची निदानात्मक वर्तन वैशिष्ट्ये : 

i) अयोग्य संदर्भ कल्पना: इतर व्यक्तीचे संभाषण, वागणे-बोलणे, हसणे अथवा कुठलीही कृती त्यांना अनुलक्षून आहे' अशी त्यांची समजूत दिसते.

ii) आत्यंतिक सामाजिक चिंता : त्यांना इतरांच्या अगदी परिचित व्यक्तींच्या सानिध्यातही  चिंता प्रत्ययास येते, जी इतरांचे त्यांच्या विषयीचे नकारात्मक मूल्यांकना ऐवजी संशयी भयभीत मनाशी निगडीत दिसते.

iii) जादुई शक्ती, अंतींद्रिय क्षमता विषयीच्या विचित्र समजूती: 'भविष्यात काय घडणार आहे? दुसऱ्याच्या मनात काय आहे? अशा गोष्टी अंतींद्रिय क्षमतेमुळे त्यांना कळतात' अशा भ्रामक समजूतीचा प्रत्यय त्यांना येतो.

iv) असाधारण सांवेदनिक अनुभव : जसे शारीरिक भ्रम अथवा व्यक्ती उपस्थित नसतांना ती व्यक्ती उपस्थित असल्याचे विभ्रमानुभव त्यांना जाणवतात.

v) संभ्रातीवत कल्पना अथवा संशयी विचारांचे प्राबल्य दिसते. 

vi) असंबंध बोलणे अथवा विचित्र विचार ते संदिग्ध, असंबंध, निरर्थक बोलतात अथवा विचित्र विचार व्यक्त करतात. कफ नही

(vii) विक्षिप्त वर्तन व विक्षिप्त राहणी : त्यांची वागण्याची पद्धत विचित्र-विक्षिप्त असते जसे  स्वतःशीच बोलणे, संदर्भहिन बोलणे वगैरे तसेच त्यांची राहणीही गबाळी दिसते. 

viii) जवळिकतेचे संबंध प्रस्थापित करण्यातील अक्षमताः इतरांशी संपर्क प्रस्थापित करण्याची इच्छाच नसल्याने इतरांच्या उपस्थितीत त्यांना अस्वस्थ वाटते. त्यांना एकही मित्र नसतो.

ix) अयोग्य व मर्यादित भावनांची अभिव्यक्ती : उधळ, थंड, अलिप्त, उदासिन भाव आढळतात. व्यक्तीत 

वरीलपैकी कोणतेही पाच वर्तन वैशिष्ट्ये आढळल्यास छिन्नमनस्कतासदृश व्यक्तिमत्त्व विकृती असे निदान करता येते.