भारतातील मानसशास्त्र: भूतकाळ आणि वर्तमान

भारतातील मानसशास्त्र: भूतकाळ आणि वर्तमान (Psychology in India: Past & Present)

मानसशास्त्र विषय हा भारतापेक्षा जास्त बाहेरच्या देशामध्ये फार पूर्वीपासून विकसीत झालेला दिसून येतो. मात्र भारतामध्ये मानसशास्त्र या विषयाची पाळेमुळे रुजायला वेळ लागलेला दिसून येतो. भारतामध्ये मानसशास्त्र हे शैक्षणिक दृष्टीने सुरू झाले. भारतामध्ये कलकत्ता विद्यापीठात १९१५ रोजी मानसशास्त्र विभागाची स्थापना झाली. याचे नेतृत्व हुगो मुन्स्टरबर्ग यांचे विद्यार्थी डॉ. एन. एन. सेनगुप्ता यांनी केले होते. मानसशास्त्रामधील खरे संशोधन करणारे व शिक्षण देणारे भारतामधील कलकत्ता विद्यापीठातील हेच पहिले केंद्र ठरलेले आहे. मानसशास्त्र विकासामध्ये महत्वाची भूमिका वटविणारे हेच एकमेव पाऊल होते, स्वातंत्रपूर्व काळाआधी भारतामधील मानसशास्त्रीय संशोधनावर ब्रिटीश विद्यापीठाचाच परिणाम झालेला दिसून येतो. या कालावधीत भारतात अभ्यास करणारे बहुतांश संशोधक हे पाश्चात्य मानसशास्त्रीय सिद्धांताचाच अभ्यास करीत होते. म्हणजे जसेच्या तसे निष्कर्ष भारतातील लोकावर सोपविण्याचे वा लागू करण्याचे कार्यच या माध्यमातून होते असे दिसते.

भारतामधील अनेक रुग्णावर भारतातीलच आर्युवेद, योगा आणि संगीत उपचार पद्धतीचा उपयोग केला जायचा परंतु पाश्चात्य मानसशास्त्रामुळे ह्या पारंपारिक उपचार पद्धतीऐवजी वैज्ञानिक तंत्राचा वापर करणे सुरू झाला. परंतु १९४७ नंतर भारताला स्वातंत्र मिळाल्यानंतर विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाला बरेच महत्व दिले. याला राष्ट्र निर्मितीचा कार्यक्रम मानला गेले. भारताचे पहिले प्रधानमंत्री पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी मानसशास्त्राचा अभ्यास करणाऱ्या विद्यार्थ्यांना प्रोत्साहन दिले. त्यांनी भारतातील अनेक मानसशास्त्रज्ञांना भेडसावणाऱ्या समस्येवर संशोधन करण्यास प्रेरीत केले. डॉ. बोसे यांनी १९२२ मध्ये इंडियन सायको अँनलीटीकल सोसायटीची स्थापना केली. जी इंटरनॅशनल सायको अँनलीटीकल असोशियेशनशी संबंधित होती. भारतामध्ये इंडियन असोशियशन ऑफ क्लिनिकल सायकॉलॉजीस्टची सुरूवात १९६८ रोजी केल्या गेली. याआधी मानसशास्त्र हे फक्त अभ्यासक्रम आणि चिकित्सा यावर भर देणारे होते.

१९६८ नंतर मानसशास्त्र हे विविध क्षेत्राशी जोडल्या गेले. जसे - उद्योग आणि संघटना. स्वातंत्र्यानंतरच्या काळात सैनिक विभागाशी संबंधीत समस्येवर त्यांनी कार्य केले. आर्मी सैन्यातील लोकांना मार्गदर्शन व मदत करण्यावर मानसशास्त्राच्या आधारे उपयोग करण्याला सुरूवात झाली. १९८० च्या दशकात अपसामान्य वर्तनावरील उपचार म्हणून मानसशास्त्र या विषयाकडे बघितले जायचे मात्र मानसशास्त्र हळूहळू शिक्षण, संघटन, आर्मी, आरोग्य, खेळ इत्यादी विषयांवर अभ्यास करू लागले व त्यातील समस्या व उपाय शोधण्याचे कार्य मानसशास्त्राने केलेले दिसून येते.

असोशियशन ऑफ इंडियन युनिर्व्हसिटीजच्या अनुसार १०१ विद्यापीठापैकी ५१ विद्यापीठामध्ये १९७५ पर्यंत मानसशास्त्र विषय सुरू केला गेला. १९९० नंतर मोठ्या लोकप्रियतेने मानसशास्त्राने पकड धरली. उच्च माध्यमिक शाळामधील अभ्यासक्रमात पुढे याचा अंर्तभाव करण्यात आला. भारतीय मानसशास्त्र पूर्णपणे एक शतकाचा उंबरठा गाठत आलेले आहे. सद्यस्थितीत बहुतेक विद्यापीठामध्ये बरेच संशोधकांमार्फत मानसशास्त्र या विषयात संशोधन चाललेले आहे. विसाव्या शतकात भारतातील मानसशास्त्र हे पाश्चात्य मानसशास्त्राच्या सिद्धांताला दूर सारत भारतामधील सिद्धांत निर्मितीकडे वळत आहे. यासाठी जास्तीत जास्त संशोधक हे कार्य करीत आहे. सामाजिक आणि मानसिक प्रकारच्या समस्यांना निर्धारित करून त्याचा शोध घेण्याचे व त्यावर उपाय काढण्याचे कार्य नव संशोधन विविध विद्यापीठातून करीत असतांना दिसत आहे.

आजस्थितीत भारतात ज्या क्षेत्रात व्यक्ती म्हणून कार्य करीत आहे. त्या त्या क्षेत्रात मानसशास्त्र पोहचलेले आहे. त्यातून त्या त्या क्षेत्रातील समस्या सोडविण्यावर भर दिला जातो आहे. एकंदरीत व्यक्तीचे जीवन सुखकर करण्यावर भारतीय मानसशास्त्राचा भर असल्याचे दिसून येते.