मानसशास्त्राचे दृष्टिकोन (विचारप्रवाह)

मानसशास्त्राचे दृष्टिकोन  (Perspectives of Psychology)

मानसशास्त्राचा अभ्यास करीत असतांना मानसशास्त्रामध्ये अनेक प्रकारचे दृष्टीकोन, संप्रदाय किंवा विचारप्रवाह पाहायला मिळतात.  मानसशास्त्र तत्वज्ञानापासून वेगळे झाल्यानंतर मानसशास्त्र एक स्वतंत्र शास्त्र म्हणून नावारुपास आले. यातच मानसशास्त्राचा उद्देश, स्वरुप, क्षेत्र या बाबींबाबत अनेक मानसशास्त्रज्ञांमध्ये वेगवेगळे विचारप्रवाह निर्माण झाले. असे वेगवेगळेच विचार, दृष्टीकोन, संप्रदायाच्या नावाने उदयास आले. यातील काही महत्वपूर्ण विचारप्रवाह खालीलप्रमाणे आहे.

१) संरचनावाद (Structuralism)

या विचारप्रवाहाची सुरुवात सर्वप्रथम वुण्ट या मानसशास्त्रज्ञाने १८७९ मध्ये केली. त्यानंतर १८९८ मध्ये टिश्नर या मानसशास्त्रज्ञाने संरचनावादाचा विस्तार केला. टिश्नर हा वण्ट यांचा शिष्य होता. वण्ट यांच्या प्रयोगशाळेमध्येच टिश्नर यांनी प्रशिक्षण घेतले. अमेरीकेत संरचनावाद प्रसारीत करण्याचे श्रेय टिश्नर यांनाच जाते.

वैज्ञानिक पद्धतीने मानसशास्त्राचा अभ्यास करण्यावर संरचनावाद्यांनी भर दिलेला आहे. वुण्ट आणि  टिश्नर हे दोन्ही मानसशास्त्रज्ञ वैज्ञानिक पद्धतीला महत्व देणारे होते. संरचनावादाचा संबंध रसायनशास्त्राशी जुळलेला आहे म्हणून बऱ्याचदा  संरचनावादाचा उल्लेख 'मानसिक रसायनशास्त्र' असा केला जातो. संरचनावाद्यांनी अनुभवाला अतिशय महत्वाचे स्थान दिलेले आहे. रसायनशास्त्रामध्ये ज्याप्रकारे द्रव्याचे लघुतम घटक शोधण्याचा प्रयत्न केला जातो त्याप्रमाणे संरचनावादामध्ये अनुभवाचे लहानात लहान घटक शोधण्यावर भर दिला जातो; यात अंतर्निरीक्षण पद्धतीद्वारे संवेदना जाणीव आणि भावनिक अनुभवाचे अध्ययन अधिक विश्वसनीयतेने केले जाते. यात एखाद्या घटकाचे निरीक्षण करावयाचे असल्यास; 

जसे की एखादी खोली, चार भिंती, एवढेच लक्षात घेतले जात नाही तर विट, सिमेंट, कोपरा, खिडकी, दार, रंग, स्टाईल, जमीन, व्यक्ती, स्वभाव, संख्या अशा अनेक लघुतम भागामध्ये विभाजीत केले जाते. संरचनावाद्यांनी होणाऱ्या भावनिक घटनांचे उद्दीपन काय, कसे व का? अशा तीन प्रश्नांनी जाणून घेण्याचा प्रयत्न केलेला आहे. संरचनावाद्यांनी वैज्ञानिकतेवर भर दिलेला असला तरीही व्यक्तिमत्व प्रेरणा यासारख्या घटकांवर पूर्णतः दुर्लक्ष केलेले आहे. म्हणूनच या संप्रदायाचे महत्व हे मर्यादित राहिलेले दिसून येते.

२) कार्यवाद (Functionalism)

१८४२ ते १९९० या कालावधीत विलियम जेम्स यांच्या कार्यामुळे अमेरीकेमध्ये कार्यवादाचा जन्म झाला. जेम्स यांच्यावर डार्विन च्या उत्क्रांतीवादी सिद्धांताचा बराच प्रभाव असलेला दिसून येतो. जेम्स यांना 'कार्यवादाचा जनक' मानले जाते. जेम्स यांनी मानसिक घटकांना महत्व दिले. जैविक घटकांप्रमाणे मानसिक घटकांचा विकासदेखील प्रजातींचे जतन करण्याच्या उद्देशाने होत असावा असे मत जेम्सने व्यक्त केले आहे. कार्यवादाची मांडणी ही प्राणी, लहान मुले तसेच मानसिक रुग्ण यांच्या आधारावर केली गेली.

विलियम जेम्स यांचे कार्य प्रसारीत करण्याचे श्रेय हे जेम्स एंजल, जॉन ड्युई व हार्वे काई यांना जाते. यामध्ये थॉर्नडाईक आणि वुडवर्थ या मानसशास्त्रज्ञांनी महत्वाचे कार्य केलेले दिसून येते. जेम्स यांना संरचनावादातील विचार मान्य नव्हता. त्यांच्या मते, मानसशास्त्रात मनाला लहानात लहान घटकांमध्ये विभाजीत करण्याऐवजी कार्यवादामुळे मानसशास्त्रामधील संकल्पनांना अधिक वस्तुनिष्ठ बनविले गेले. कार्यवादाच्या आधी मानसशास्त्राचा संबंध हा तत्वज्ञानाशी असलेला दिसून येतो परंतु कार्यवादाच्या स्थापनेनंतर मानसशास्त्राचा संबंध हा शरीरशास्त्राशी जोडला गेल्याचे दिसून येते. या कार्यवादामुळे अध्ययन, बाल मानसशास्त्र, प्राणी मानसशास्त्र अशा क्षेत्रांमध्ये अध्ययन होण्यास सुरुवात झाली.

३) वर्तनवाद (Behaviourism)

संरचनावाद आणि कार्यवाद या दोन्ही संप्रदायावर अनेक प्रकारच्या टिका झाल्या यातूनच वर्तनवादाचा विकास झाल्याचे दिसून येते. जे. बी. वॉटसन यांनी १९१२ मध्ये या संदर्भात मुख्य स्वरुपाचे अध्ययन केले. म्हणून वाटसन यांना 'वर्तनवादाचा जनक' मानले जाते. टोलमन, हल, स्किनर, लैश्ले या शास्त्रज्ञांनी वर्तनवादाच्या अनुषंगाने अतिशय महत्वपूर्ण कार्य केले. वर्तनवादामध्ये एक नवीन वर्तनवादाची शाखा १९२० पासून निर्माण झाली. रशियन शरीरशास्त्रज्ञ इव्हॉन पॅवलाव यांच्या अभिसंधानाच्या प्रयोगामुळे वॉटसन प्रभावीत झाला. वॉटसन यांनी निरीक्षणावर भर दिला. त्यांनी निरीक्षण करण्यासारख्या बाह्य वर्तनाचाच अभ्यास केला. त्यांनी मनाची संकल्पना पूर्णत: नाकारलेली दिसून येते. वर्तनवादाची उद्दीपक प्रतिक्रिया या सुत्राकडे जास्त लक्ष दिलेले दिसून येते. (यात शारीरिक आणि मानसशास्त्रीय घटकांवर अधिक लक्ष दिले गेले.) यामुळे मानसशास्त्र हे जीवशास्त्र आणि शरीरशास्त्र याचे मिश्रण होवून मानसशास्त्राला एक नवे रुप प्राप्त झाले. 

वॉटसन यांनी म्हटले की, “मला तुम्ही तान्हे मूल आणून द्या व वातावरणातील संपूर्ण नियंत्रण माझ्यावर सोपवा. तुम्हास हवे ते व्यावसायीक डॉक्टर, वकील, कलाकार किंवा भिकारी सुद्धा माझ्या जवळून बनवून घेवून जा. या मताने पूर्णत: वर्तनवादच प्रकट होतो.

४) गेस्टाल्टवाद (Gestalt Psychology)

वर्तनवादी विचारधारेतूनच गेस्टाल्ट विचारप्रवाहाला चालना मिळालेली दिसते, १९९२ मध्ये वदार्यमर, कोहलर आणि कोफ्का यांच्या अध्ययनातून गेस्टालवादाची स्थापना झाली. गेस्टाल्ट याचा अर्थ 'समग्र' किंवा 'संपूर्ण' असा होतो. गेस्टाल्टवाद मतप्रणाली ही संरचनावाद गत प्रणालीपेक्षा अगदी विरुद्ध आहे.

प्राप्त अनुभवांच्या समग्र रचनांचा व आपसातील संबंधाचा गेस्टाल्टवाद विचार करते परंतु संरचनावाद अनुभवाचे लघुत्तम घटकांचा अभ्यास करतांना दिसून येते. गेस्टवाल्टवादामध्ये कर्ट लेविन यांचे नांवसुद्धा अतिशय महत्वाचे मानले जाते. या विचारप्रणालीचे योगदान अध्ययनाचे क्षेत्र, सृजनशिलता, विचारप्रक्रिया, अन्तर्दृष्टी इत्यादी क्षेत्रात असलेले दिसून येते. ) 

गेस्टाल्टवाद हा वेदनिक अनुभव आहे यात  परिस्थितीला लहान घटकांमध्ये न पाहता, संपूर्ण परिस्थितीचा एकत्र विचार करतांना दिसते. गेस्टाल्टवाद्यांनी याच घटकांना अनुसरुन 'फाय प्रत्यया'ची संकल्पना मांडली. विद्युत दिपमालेतील प्रत्येक लाईट हा विशिष्ट कालांतराने चालू-बंद केला तर एकच दिवा इकडून तिकडे धावतांना दिसतो. यावरुन 'समग्र' हा शब्द प्रत्ययास येतांना दिसतो. यामध्ये गती हा उद्दीपकाचा गुणधर्म नाही तर संपूर्ण परिस्थितीचे ते द्योतक आहे असे लक्षात येते. 

५) मनोविश्लेषणवाद (Psychoanalytical approach/Perspective) 

डॉ. सिग्मंड फ्राइड यांनी मानसिक आजाराच्या चिकित्सेसाठी मानसशास्त्रीय उपचार पद्धतीचा अवलंब केला. यामुळेच १९०० मध्ये मनोविश्लेषणवादाचा जन्म झाला. जास्तीत जास्त शारीरिक आजार हे मानसिक पीडेमुळेच निर्माण होत असतात असे मत होते. त्यामुळेच शारीरिक आजारांमागील मानसिक कारणांचा शोध घेणे हाच त्यांच्या अभ्यासातील केंद्रबिंदू ठरला.

१९१२ मध्ये या विचारप्रणालीतूनच दोन नवे विचारप्रवाह उदयास आले ते म्हणजे एक वैयक्तिक मानसशास्त्र आणि दुसरे विश्लेषणात्मक मानसशास्त्र होय. यामुळेच १९३० नंतर मनोविश्लेषणाची 'नवफ्राइडवाद' ही शाखा अस्तित्वात आली. ज्या इच्छा, आकांक्षा, प्रेरणा व विचार व्यक्ती पूर्ण करु शकत नाही. अशा प्रेरणांचे दमन होते व त्या सुप्त मनात जातात. अशा सुप्त मनाची संकल्पना फ्राइड यांनी प्रथमतः विश्लेषणात्मकरीत्या मांडली. या मनोविश्लेषणवादाच्या विचारप्रवाहामुळे मनाच्या शास्त्राला ‘अचेतन मनाचे शास्त्र' असे म्हटले गेले. (या विचारप्रवाहाच्या आधी 'स्वप्न' आणि 'अचेतन मन' या संकल्पनांचा अभ्यास अधिक सूक्ष्मपणे केला गेला. फ्राइड यांनी लैंगिकतेवर अधिक भर दिला. त्यामुळे अनेकांनी त्यांचा विरोध केला. प्रमुखतः युंग आणि अॅडलर यांनी या बाबींवर टिकाटिप्पणी केलेली आढळते. म्हणूनच कार्ल युंग यांनी विश्लेषणवाद मानसशास्त्राची स्थापना केली. तसेच आल्फ्रेड अॅडलर यांनी वैयक्तिक मानसशास्त्राची शाखा अस्तित्वात आणली.

मनोविश्लेषणवाद्यांनी मानसिक आजाराला जाणून घेण्यासाठी मानसशास्त्रीय सिद्धांताचा अधिकाधिक उपयोग केलेला दिसून येतो. यातून अबोध प्रेरणांची संकल्पना समोर आली. यामुळे साहचर्य पद्धती, स्वप्नमिमांसा व मुलाखती तंत्राचा बराच वापर केला गेला.