वेदन, संवेदन, संवेदनाचे स्वरूप

वेदन म्हणजे काय?

बाह्य परिस्थितीतील उपस्थित अनेक उद्दीपक आपल्या स्थानी असलेल्या उर्जेद्वारे व्यक्तीमध्ये स्थित असलेल्या ज्ञानेंद्रियाचे उद्दीपन करीत असते किंवा ज्ञानेंद्रियांना उत्तेजित करीत असते. त्यास वेदन असे म्हणतात. 

व्यक्तीमध्ये पाच प्रकारची इंद्रिये आहे. ज्याला ज्ञान ग्रहण करणारी इंद्रिये म्हणून ओळखली जातात. डोळे, कान, नाक, जीभ व त्वचा अशा या पाच प्रकारची ज्ञानेंद्रिये बाह्य उद्दीपकांनी उत्तेजीत होत असतात. या पाचही ज्ञानेंद्रियांचे कार्य वेगवेगळे आहे. डोळे हे दृष्टीसंबंधी, कान हे श्रुतीसंबंधी, नाक हे गंधासंबंधी, जीभ हे स्वादसंबंधी व त्वचा हे स्पर्शासंबंधी ज्ञान व्यक्तीला देत असते. असे प्रत्येक ज्ञानेंद्रियामध्ये विशिष्ट ग्राहीपेशी असतात. त्याचे उद्दीपन झाले असतात. विशिष्ट चेतामार्गाने मेंदुस संकेत पाठवितात. या प्रक्रियेस 'उर्जातरण' असे म्हणतात. ही उर्जातरणाची प्रक्रिया व्यक्तीमध्ये सतत होत राहते. व्यक्तीला प्रत्येक ज्ञानेंद्रियामधील ग्राहीपेशी उद्दीपन झाल्यास असे संकेत मेंदूला पाठवित असते.

अशी ही व्यक्तीमध्ये वेदनप्रक्रिया घडून येत असल्यामुळे समोरच्या उपस्थित वस्तुचे ज्ञान व्यक्तीला होते. यामुळेच व्यक्ती व्यवस्थितपणे क्रियाप्रक्रिया करू शकतो.



संवेदन म्हणजे काय? स्वरूप स्पष्ट करा?

बोरींग यांच्या मते, “वेदनाला अर्थ प्रदान करणारी प्रक्रिया म्हणजे संवेदन होय."



संवेदनाचे स्वरूप (Nature of Perception)



एखाद्या उद्दीपकाचे व्यक्तीला वेदन होते व ज्ञानेंद्रियांमार्फत ग्राहीपेशी तो संदेश मेंदूपर्यंत पोहचवीत असतात. एखाद्या उद्दीपकाचे असे वेदन झाल्यानंतर एवढ्यापर्यंत ही मानसिक क्रिया थांबत नाही तर त्यापुढेही प्रक्रिया सुरु राहते व तो उद्दीपक कोणता आहे? कसा आहे? असे अनेक पैलु त्याबाबत कळतात आणि त्याबाबत जातात. प्रतिक्रियासुद्धा व्यक्तीकडून कोणत्या ना कोणत्या प्रकारची नोंदविल्या संवेदनामध्ये अशाप्रकारची प्रक्रिया घडून येते.

सभोवतालच्या परिस्थितीमधून अनेक वस्तू, घटक याचा अर्थ व्यक्ती जाणून घेण्याचा प्रयत्न करीत असतो. माहिती प्रक्रियाच्या मेंदूमध्ये प्रक्रिया झाल्यानंतर अनेक पूर्वानुभव पडताळून पाहिले जातात. या पूर्वानुभवांच्या आधारे समोरील वस्तू, घटक कोणते आहेत याची माहिती व्यक्तीला मिळण्यास मदत मिळते. उदा. रस्त्याने चालत असताना सिग्नलला लाल दिवा लागताच गाडीचे ब्रेक लावले जातात व गाडी थांबविली जाते. हिरवा दिवा लागताच गाडी काढायची याचा अर्थबोध आपल्याला मिळतो. म्हणजेच आपल्या डोळे या ज्ञानेंद्रियामार्फत ग्राहीपेशी उत्तेजीत होवून मेंदूला ते संदेश देतात आणि मेंदूमध्ये माहित होते की ती समोरील वस्तू कोणतीतरी आहे. फक्त वस्तू, घटकांची जाणिव होणे याला वेदन म्हणतात तर त्यासमोर पूर्वानुभवांच्या आधारे त्याचा अर्थ आपल्याला कळतो म्हणजेच वस्तूचे ज्ञान आपल्याला होते याला संवेदन असे म्हणतात.

वेदन + अर्थ = संवेदन असे त्याचे सूत्र तयार करता येते. एकंदरीत सांकेतिक खुणांच्या अर्थाचे आकलन होणे म्हणजेच संवेदन होय.



संवेदनाची संघटनात्मक तत्त्वे

वर्दायमर, कोहलर आणि कोपका या जर्मन समाकृतीवादी (Gestalt मानसशास्त्रज्ञांनी संवेदनाची संघटनात्मक तत्त्वे मांडलेली आहेत.  Gestalt हा जर्मन शब्द असून त्याचा अर्थ चांगला आकार किंव चांगली आकृती असा आहे.

- लोक जे काही पाहतात त्यावर काही आकृतीबंध लादण्याची मानवाची नैसर्गिक प्रवृत्ती असते, या विचारधारेवर ही तत्त्वे अवलंबून आहेत.

एखाद्या वस्तूचा घटनेचा अचूक अर्थ काढण्यासाठी वस्तूंचे गट करण्याची आणि संपूर्ण आकार संवेदित करण्याची प्रवृत्ती म्हणजे संवेदनाची संघटनात्मक तत्त्वे होत.

संवेदनाची संघटनात्मक तत्त्वे खालील प्रमाणे 

१. समीपतेचे तत्त्व : ज्या वस्तू स्थानाच्या अथवा वेळेच्या दृष्टीने एकमेकांच्या जवळ असतात त्यांचा एकत्र गट करून त्यांना पाहण्याची प्रवृत्ती म्हणजे समीपतेचे तत्त्व होय.

उदा : पहिल्या आकृतीत बिंदूंच्या समीपतेमुळे आपणास बिंदूच्या आडव्या ओळी असल्याचा तर, र दुसन्या आकृतीत उभ्या ओळी असल्याचा अर्थबोध होतो.





२. साधर्म्यचे किंवा समानतेचे तत्त्व : ज्या वस्तू सारख्या दिसतात त्यांचा एक गट करून पाहण्याची प्रवृत्ती म्हणजे साधर्म्यचे तत्त्व होय.

उदा : पहिल्या आकृतीत साधर्म्यामुळे भरीव व पोकळ ठोकळ्यांच्या ओळी दिसतात तर दुसऱ्या आकृतीत ठोकळ्यांच्या व वर्तूळांच्या ओळी असल्याचा अर्थबोध होतो.




३. पूर्णत्वाचे तत्त्व : अपूर्ण आकृती पूर्ण करून पाहण्याची प्रवृत्ती म्हणजे पुर्णत्वाचे तत्त्व होय.

उदा : पहिल्या आकृतीत अपूर्ण असलेली आकृती आपणास वर्तूळ म्हणून दिसते तर दुसऱ्या आकृतीत आपणास . असल्याचे दिसते.




४. सातत्याचे तत्त्व : ज्या वस्तूंमध्ये एकाच दिशेने जाण्याची किंवा येण्याची निरंतरता असते त्यांना संघठित करून पाहण्याची प्रवृत्ती म्हणजे सातत्याचे तत्त्व होय.

उदा : पहिल्या आकृतीत सातत्यामुळे फिरते चक्र दिसते तर दुसऱ्या आकृतीत आपणास दोन रेषा एकमेकीस छेदताना दिसते. 





५. अर्थपूर्णतेचे तत्त्व : व्यक्ती ज्या वस्तूंचा, गोष्टींचा अर्थ समजते त्यानुसार  ती त्यांचे संघटन करते, या तत्त्वास अर्थपूर्णतेचे तत्त्व म्हणतात.

उदा : पहिल्या आकृतीतील सलग असलेली अक्षररचना/शब्दरचना आपण अर्थपूर्णरित्या विलग करुन वाचतो तर दुसऱ्या मराठी वाक्यातील चुकीचे किंवा अपूर्ण शब्दही आपण अर्थपूर्ण वाचत असल्याचे दिसून येईल.