"मानसशास्त्र म्हणजे काय? ध्येय स्पष्ट करा ?

मॉर्गन, किंग आणि रॉबीन्सन यांच्या मते, "मानसशास्त्र म्हणजे मानव व मानवेतर प्राण्यांच्या वर्तनाचे शास्त्र होय. "

ध्येये (Goals)

कोणत्याही शास्त्राची निर्मिती ही विशिष्ट हेतूने होत असते. मानसशास्त्र हे विज्ञानावर आधारीत शास्त्र आहे. वैज्ञानिकरीत्या सर्वच बाबींचा पाठपुरावा करुन व्यक्तीच्या विविधांगी पैलूंचे अध्ययन यात केले जाते. मानसशास्त्र हे शास्त्र असल्याकारणाने यात कोणती ध्येये डोळ्यासमोर ठेवलेली आहे याचा विचार या घटकात आपण करणार आहोत.

ध्येये

१. वर्तनाचे वर्णन करणे

वर्तनाचे वर्णन करणे म्हणजे त्या वर्तनाला विशिष्ट नाव देणे होय. वर्तनाला नाव देण्यासाठी त्या वर्तनाचे काळजीपूर्वक, बारकाईने वस्तुनिष्ठपणे निरीक्षण करावे लागते. काय घडत आहे ? कोणाबाबत घडत आहे? आणि कोणत्या परिस्थितीत पडत आहे इत्यादीचे निरीक्षण व त्यासंबंधीच्या सविस्तर नोंदी म्हणजे वर्तनाचे वर्णन होय.

उदा.

अंधाराची भिती वाटणे, वर्गातून लक्ष बाहेर जाणे, मध्यातूनच अभ्यासक्रम बदलविणे, मित्रांशी दुरावा होणे, सहकाऱ्यांशी संबंध बिघडणे, परीक्षेत नापास झाल्यास निराश होणे इ. उदाहरणे आपल्यासमोर घडतात.

२. वर्तनाचे स्पष्टीकरण करणे

वर्तनाचे स्पष्टीकरण करणे म्हणजे त्या वर्तनाच्या पाठीमागील कारणांचा शोध घेणे होय, 

वर्तन कसे घडते? 

वर्तनामागची कारणे ?

हे जाणणे. काही विशिष्ट उद्दीपकामुळे ठरावीक प्रतिक्रिया घडताना दिसतात. प्रतिक्रियाच्या संचात काही संबंध आढळतात. या गोष्टी शोधून काढल्यामुळे वर्तनाचे स्पष्टीकरण होते आणि ते अधिक चांगल्याप्रकारे समजून येते.

उदा. या ठिकाणी एकांतात बसलेला मुलगा चेहरा पाडून का आहे? याचे स्पष्टीकरण देण्यासाठी मानसशास्त्रज्ञ त्यांच्या एकंदरीत मानसिकतेवर कोणत्या घटकांचा परीणाम झाला तसेच कितपत परीणाम झाला? याचा सुद्धा शोध घेतात. यातून विशिष्ट अशा मुद्याचे स्पष्टीकरण देणे शक्य होते. म्हणजेच घडलेल्या बदलाला कोणती बाब कारणीभूत आहे याचे स्पष्टीकरण मानसशास्त्रात मिळते.

३. वर्तनाचे पूर्वकथन करणे

एकदा का वर्तनाची कारणे समजली, कार्यकारण संबंध प्रस्थापित झाला, कि वर्तनाचे पूर्वकथन करता येते. अमुक एका परिस्थितीत अमुक एक वर्तन घडेल किवा अमुक एकसंबंध आढळेल अशा शक्यता व्यक्त करणारी विधाने म्हणजे पूर्वकथन होय. वर्तनाचे पूर्वकथन है वर्तनाचे स्पष्टीकरणावर अवलंबून असते.

उदा. परीक्षेत नापास झालेला मुलगा नंतर कशाप्रकारे वर्तन करु शकतो? या प्रश्नाचा शोध घ्यायचा असल्यास मानसशास्त्रज्ञ त्याच्या सध्याच्या वर्तनाचा अभ्यास करुन भविष्यात कोणते वर्तन त्याच्याकडून घडून येईल याबाबत आत्ताच सांगू शकतात. म्हणजेच एखादी व्यक्ती भविष्यात कसे वर्तन करेल याचा खुलासा आत्ताच होतो. यालाच वर्तनाचे पूर्वकथन असे म्हणतात. वर्तनाचे पूर्वकथन करणे हे मानसशास्त्राचे ध्येय आहे.

४. वर्तनाचे नियंत्रण 

वर्तनावर नियंत्रण ठेवणे, म्हणजे ते वर्तन घडू देणे वा ते वर्तन घडू न देणे. वर्तनाच्या गुणात्मकतेवर आणि सामर्थ्यावर प्रभाव टाकणे, एखादे वर्तन थांबविणे किवा त्याला प्रारंभ करणे म्हणजे वर्तनाचे नियंत्रण होय.

उदा. आत्महत्याग्रस्त व्यक्तीच्या वर्तनाला नवीन दिशा किंवा परावृत्त करण्यासाठी प्रयत्न केले जातात; ज्यातून व्यक्ती सावरतो व आपला विचार बदलतो. म्हणजेच एकप्रकारे वर्तनाला नियंत्रीत करणे हे सुद्धा मानसशास्त्राचे ध्येय आहे.

५. जीवनमान सुधारणे

लोकांना आपापल्या जीवनात अनेक समस्या भेडसावत असतात. यातील काही समस्या किरकोळ घरगुती असतात. तरी त्याचा व्यक्तीवर विपरीत परिणाम होऊन ति अस्वस्थ होते व दुबळी होते. अश्या वेळी तिचे योग्य मार्गदर्शन करून तिचे जीवन समृध्द करण्याचा मार्ग मानसशास्त्रज्ञ दाखवितात.

व्यक्तिगत  जीवन फार गुंतागुंतीचे व ताणतणावाचे आहे. सद्य:स्थितीत तर व्यक्तीचे जीवन फारच व्यस्त झालेले दिसून येते. या ताणजन्य आयुष्याला हलकेफुलके व आनंददायी करणे ही काळाची गरज आहे. मानसशास्त्र हे व्यक्तिगत व सामाजिक जीवन सुखकर होईल यासाठी प्रयत्न करते. सद्य:स्थितीत जीवन हे आणखी योग्य, ताणतणावमुक्त, कलहमुक्त व संघर्षमुक्त करण्याचे मानसशास्त्राचे ध्येय असलेले दिसून येते.