बुद्धिमत्तेचे सिद्धांत

 बुद्धिमत्तेचे सिद्धांत (Theories of Intelligence)

बुद्धिमत्ता ही एकंदरीत कसा घटक आहे याबाबत शास्त्रज्ञांनी शोध घेतला. बुद्धिमत्तेसंदर्भात विविध मानसशास्त्रज्ञांनी बुद्धिमत्तेमध्ये कोणते पैलू असतात हे त्यांनी त्यांच्या सिद्धांतामधून स्पष्ट केलेले आहे; त्यातील काही महत्वाचे सिद्धांत पुढीलप्रमाणे -

१) एक घटक सिद्धांत (Unifactor Theory)

बीने या मानसशास्त्रज्ञाने या 'एक घटक सिद्धांता'चे प्रतिपादन केलेले आहे. बुद्धिबाबतचा हा पहिला सिद्धांत मानला जातो. या सिद्धांतामध्ये बीने यांनी बुद्धीला एक घटक म्हणून स्विकारले आहे. बुद्धी हा एक स्वयंपूर्ण असा घटक आहे. बुद्धीमध्ये एक वा अनेक असे घटक कार्यरत नसतात असे बीने यांचे मत आहे.

या सिद्धांतानुसार, व्यक्ती कोणतेही कार्य करीत असतांना त्या कार्यात बुद्धीला अतिशय महत्वाचे स्थान आहे. बुद्धीशिवाय कोणतेही कार्य घडून येवू शकत नाही. बुद्धी एक प्रकारची मानसिक शक्ती आहे; ज्यामुळे व्यक्तीच्या क्रियाप्रक्रिया सुव्यवस्थित घडून येण्यासाठी मदत मिळत असते. ही मानसिक शक्ती व्यक्तीच्या मानसिक कार्याचे नियंत्रण तसेच संचालन घडून आणत असते. त्याचबरोबर व्यक्ती जे वर्तन घडवून आणीत असतो अशा सर्वच वर्तनाला मानसिक शक्तीच प्रभावीत करीत असते. व्यक्तीचे दैनंदिन वर्तन हे व्यक्तीच्या मानसिक शक्तीमुळेच प्रस्थापित व प्रवाहित होत असते. या सिद्धांताचे समर्थन स्टर्न आणि एसमन या मानसशास्त्रज्ञांनी सुद्धा केलेले आहे.

बुद्धी हा एकप्रकारे एकदुसऱ्या भागात न विभागला जाणारा एक संघ असा घटक आहे. कोणतेही कार्य करीत असताना बुद्धी ही एकवटून कार्य करीत असते. ती एकसंघ संपूर्ण असे रुप धारण करुनच कोणतेही कार्य पार पाडते, असे हा सिद्धांत सांगतो. या सिद्धांतावर अनेक शास्त्रज्ञांनी संशोधन करुन टिकाटिप्पणी केली. सद्य:स्थितीत या घटकांचा समुच्चय म्हणून समोर आलेला आहे. 

२) जी घटक सिद्धांत (G - Factor Theory)

हा सिद्धांत मांडण्याचे श्रेय स्पीयरमन यांना जाते. चार्लस स्पीयरमन यांच्या मते, कुठलेही कार्य करीत असताना व्यक्ती प्राथमिक सामान्य घटकांचा उपयोग करतो यालाच 'जी फॅक्टर' (G Factor) असे म्हटले जाते. उदा. खेळ खेळणे, संगणक हाताळणे, गणित सोडविणे, गाडी चालविणे इ. असे घटक सर्वांनाच जमतात परंतु काही व्यक्तींमध्ये या सामान्य घटकांसोबतच विशेष घटकही असतात, त्याला 'एस फॅक्टर' (S Factor) असे संबोधले जाते. उदा. बासरी वाजविणे, गाणे म्हणणे, संशोधक होणे, संगीतकार बनणे, अर्थतज्ज्ञ होणे इ. अशा विशिष्ट क्षमता काही व्यक्तीत असतात. त्यामुळे ते विशेष नावारूपास येतात. स्पीयरमन यांनी हा सिद्धांत सामान्य घटकांच्या आधारावर सांगितलेला आहे. त्यामुळे या सिद्धांताला 'जी फॅक्टर' (G Factor) सिद्धांत म्हणतात.

३) प्राथमिक मानसिक क्षमता सिद्धांत (Primary Mental Abilities Theory)

हा सिद्धांत मांडण्याचे श्रेय थर्स्टन यांना जाते. बाला 'सप्त घटक सिद्धांत' म्हणूनही ओळखले जाते. थर्स्टन यांनी बुद्धी ही अनेक स्वतंत्र घटकांपासून बनलेली आहे असे म्हटले. थर्स्टन यांनी सांगितलेले सात घटक पुढीलप्रमाणे -

शाब्दिक आकलन क्षमता : कल्पना, संकल्पना व शब्दाचा अर्थ समजण्याची क्षमता म्हणजे शाब्दिक आकलन क्षमता होय.

शब्द ओघ : शब्दावर प्रभुत्व गाजविण्याची क्षमता म्हणजे शब्द ओघ क्षमता होय.

संवेदन वेग : वस्तू घटकाचा अर्थबोध होण्याची क्षमता म्हणजे संवेदन वेग होय.

स्मृती : वस्तू-वस्तूंमधील संबंध लक्षात आणण्याची क्षमता म्हणजे स्मृती होय.

संख्या क्षमता : संख्याच्या साहाय्याने समस्या सोडवण्याची क्षमता म्हणजे संख्या क्षमता होय.

अवकाश क्षमता : भौमितीय ज्ञान होण्याची क्षमता म्हणजे अवकाश क्षमता होय.

तर्क क्षमता : समोरील घटकाशी तर्क लावण्याची क्षमता म्हणजे तर्क क्षमता होय.

अशाप्रकारे थर्स्टन यांनी वरील सात घटकांचा आधार घेवून बुद्धीचे स्पष्टीकरण केलेले आहे.

४) विविधांगी बुद्धिमत्ता सिद्धांत (Multiple Intelligence Theory) 

हा सिद्धांत मांडण्याचे श्रेय गार्डनर यांना जाते. हॉवर्ड गार्डनर यांनी हा सिद्धांत १९८३ मध्ये 'Frame of Mind: The Theory of Multiple Intelligence' या पुस्तकात प्रतिपादित केलेला आहे. गार्डनर यांनी बुद्धीला संकुचित असे समजले नाही तर बुद्धी ही विविध घटकांचे अफाट असे केंद्र आहे असे त्यांनी मानले. असे हे विविधांगी घटक व्यक्तीची हुशारी, व्यक्तिमत्व गुण आणि क्षमता यातून प्रदर्शित होत असतात. गार्डनर यांनी व्यक्तीमध्ये आठ प्रकारचे बुद्धीविषयक घटक असतात असे सांगितलेले आहे. असे आठ प्रकारचे घटक पुढीलप्रमाणे -

दृश्य:अवकाशीय बुद्धिमत्ता (Visual-Spatial Intelligence) 

गार्डनर यांनी हा बुद्धिमत्तेचा पहिला घटक स्पष्ट केलेला आहे. ज्या व्यक्तीमध्ये दृश्य- अवकाशसंबंधी बुद्धिमत्ता जास्त असते अशा व्यक्ती, दृश्य व अवकाश अनुमान अधिक चांगल्या प्रकारे करु शकतात. त्या चित्र, दृश्य, नकाशे, संकेतस्थळांना चांगल्या पद्धतीने समजू शकतात.

भाषीय-शाब्दिक बुद्धीमत्ता (Linguistic-Verbal Intelligence)- 

गार्डनर यांनी हा बुद्धिमत्तेचा दुसरा घटक सांगितलेला आहे. भाषीय- शाब्दिक बुद्धी ज्या व्यक्तीत जास्त असते अशा व्यक्तीमध्ये शब्द, भाषा व लिहिणे यावर जास्त प्रभुत्व असते. अशा व्यक्ती चांगल्या पद्धतीने बोलू आणि लिहू शकतात. तर्क-गणितीय बुद्धिमत्ता (Logical- Mathematical Intelligence) - गार्डनर यांनी हा तिसरा घटक स्पष्ट केलेला आहे. तर्क-गणितीय बुद्धिमत्ता अधिक असणाऱ्या व्यक्ती ह्या समस्याचे विश्लेषण तसेच गणितीय प्रक्रिया अधिक चांगल्यारीत्या करू शकतात. असे व्यक्ती अंक, संबंध आणि प्रकाराला चांगल्या पद्धतीने समजतात.

शरीर-गतीय बुद्धीमत्ता (Bodily-Kinesthetic Intelligence) - 

गार्डनर यांनी हा चवथा घटक सांगितलेला आहे. शरीर-गतीय बुद्धिमत्ता ज्या व्यक्तीमध्ये अधिक असते अशा व्यक्ती शारीरिक हालचाली आणि यांत्रिकरीत्या स्वतःला नियंत्रित चांगल्या पद्धतीने करू शकतात. त्यांच्या हालचाली अधिक योग्यतेने करू शकतात.

संगीत बुद्धिमत्ता (Musical Intelligence) - 

गार्डनर यांनी हा बुद्धिमत्तेचा पाचवा घटक सांगितलेला आहे. ज्या व्यक्तीमध्ये संगीतविषयक बुद्धिमत्ता ही अधिक असते अशा व्यक्ती ह्या चांगल्या रिदम्मध्ये गावू शकतात. ते चांगले गीतगायक व सुंदर अशा रचना करणारे ठरतात.

आंतरवैयक्तिक बुद्धिमत्ता (Interpersonal Intelligence) - 

हा बुद्धिमत्तेचा सहावा घटक गार्डनर यांनी सांगितलेला आहे. ज्या व्यक्तीत आंतर-वैयक्तिक बुद्धिमत्ता ही अधिक असते, अशा व्यक्ती दुसऱ्या व्यक्तीशी आपले संबंध चांगल्या पद्धतीने जोपासत असतात. त्यांना इतरांच्या भावना, इच्छा राखण्यात आनंद मिळत असतो.

अंर्तवैयक्तिक बुद्धिमत्ता (Intrapersonal Intelligence) -

हा बुद्धिमत्तेचा सातवा घटक त्यांनी स्पष्ट केलेला आहे. ज्या व्यक्तीत अंर्तवैयक्तिक बुद्धिमत्ता ही जास्त असते अशा व्यक्ती स्वत ला जाणणाऱ्या व स्वतःला जास्त समजून घेणाऱ्या असतात. या व्यक्ती स्वतः बाबतीत अधिक जागरूक असतात.

नैसर्गिक बुद्धिमत्ता (Naturalistic Intelligence) 

हा बुद्धिमत्तेचा आठवा घटक त्यांनी सांगितलेला आहे. ज्या व्यक्तीत नैसर्गिक बुद्धिमत्ता ही जास्त असते अशा व्यक्ती नैसर्गिक गोष्टीच्या अधिक जवळ जाणाऱ्या असतात. नैसर्गिक संबंध अधिक चांगल्या पद्धतीने मांडण्याची व समजण्याची त्यांच्यात क्षमता दिसून येते.

अशा प्रकारे गार्डनर यांनी बुद्धिमत्तेचे आठ घटक स्पष्ट केलेले आहे. त्यांच्या सिद्धांतावरुन व्यक्तीच्या बुद्धिमत्तेच्या अनेक पैलूची उकल होण्यास मदत मिळाली. त्यांचा सिद्धांत हा बुद्धिमत्ता घटकाच्या अधिक जवळ जाणारा आहे.

५) बहुघटक सिद्धांत

बहुघटक सिद्धांत हा गिलफोर्ड यांनी मांडला. यालाच 'त्रिमिती सिद्धांत' या नावाने सुद्धा ओळखले जाते. गिलफोर्ड यांनी बुद्धी ही अनेक घटकांनी बनलेली असते हे स्पष्ट केले. बुद्धीमध्ये १५० असे घटक असतात असे त्यांनी सांगितले. या घटकाचे तीन परिमितीत रूपांतरण होते. ते घटक पुढीलप्रमाणे -

माध्यम : उद्दीपक किंवा माहिती समजून घेणाऱ्या घटकास माध्यम म्हणतात. माध्यम पाच प्रकारचे आहे- दृश्य, श्राव्य, प्रतिकात्मक, आशयात्मक व वर्तनात्मक इ.

प्रक्रिया : उद्दीपकाला अनुसरून मानसिक क्रिया घडून येण्याला प्रक्रिया म्हणतात. प्रक्रिया पाच प्रकारच्या आहेत. मूल्यांकन, एककेंद्री विचार, बहुकेंद्री विचार, स्मृती, आकलन इ.

निष्पत्ती : मानसिक क्रियेची निष्पत्ती होण्याच्या प्रक्रियेला निष्पत्ती म्हणतात. याचे ६ प्रकार वर्ग, संबंध, संरचना, रूपांतर, गभितार्थ. अशाप्रकारे माध्यम, प्रक्रिया व निष्पत्ती यात एकूण १६ घटक असलेले दिसून येतात. या आधारे थर्स्टन यांनी बुद्धिमत्तेचे स्पष्टीकरण केलेले आहे.

६) त्रिचाप सिद्धांत (Triarchic Theory)

हा सिद्धांत स्टर्नबर्ग यांनी मांडलेला सिद्धांत आहे. स्टर्नबर्ग यांचा सिद्धांत माहिती प्रक्रिया दृष्टीकोनावर आधारीत सिद्धांत आहे. त्यांनी बोधात्मक विचारसरणी स्विकारलेली दिसून येते याला 'त्रिकूट सिद्धांत' सुद्धा म्हणतात. स्टर्नबर्ग यांनी बुद्धिमत्तेच्या तीन बाजू मांडलेल्या आहे.

१) घटकात्मक बुद्धिमत्ता : यामध्ये माहिती प्रक्रियणाची क्रिया घडून येते. व्यक्ती घटकाला अनुसरून प्रत्यक्ष कृती करते. 

२) अनुभवाश्रीत बुद्धिमत्ता : आधीच मिळालेल्या अनुभवाचा वापर व्यक्ती नवीन कौशल्य संपादनासाठी करते.

३) संदर्भीय बुद्धिमत्ता : व्यक्ती परिस्थितीनुसार लवचिक मार्ग काढण्याचा प्रयत्न करते व यशस्वी होते.

अशा प्रकारे स्टर्नबर्ग यांच्या मते, वरील तीनही घटकांचा व्यक्ती वापर करते व यशस्वी जीवन जगण्याचा प्रयत्न करते. या घटकातून स्टर्नबर्ग यांनी बुद्धिमत्तेचे स्पष्टीकरण केलेले आहे.

७) अधिश्रेणी सिद्धांत (Hierarchical Theory)

अधिश्रेणी सिद्धांत हा फिलीप वर्नन यांनी १९५० मध्ये मांडला. वर्नन यांनी शंकूच्या आधारे बुद्धिमत्तेचे स्पष्टीकरण केलेले आहे. 

शंकूच्या सर्वात वर सामान्य घटक आहे, जो सर्वच कार्यामध्ये दिसून येणारा घटक आहे. दुसरा प्राथमिक मानसिक क्षमता घटक आहे. कोणतेही कार्य करतांना वेगळ्या व विशेष पद्धतीने कार्य करीत असल्यास हा घटक विशेषत्वाने दिसून येतो. यात तिसरा घटक हा विशेष घटक आहे. व्यक्तीतील सामान्य व्यक्तीपेक्षाही वरच्या स्तरावर विशेष क्षेत्रात कार्य करण्याची तसेच नावारुपास येण्याची उर्मी दिसून येते. हा घटक क्वचित व्यक्तीत दिसतो

८) कॅटेलचा बुद्धीमत्ता सिद्धांत (Cattell's Theory of Intelligent)

कॅटल या शास्त्रज्ञाने बुद्धीबाबतच्या सिद्धांतामध्ये दोन घटकांचा शोध घेतलेला आहे.

१) तरल बुद्धिमत्ता (Fluid Intelligence)

रेमंड कॅटल यांनी तरल बुद्धिमत्ता हा घटक सांगितलेला आहे. तरल बुद्धिमत्ता ही व्यक्तीला नवीन वेळेमध्ये ज्या समस्या येतात त्या वेळेत समस्या सोडवून देणारी प्रक्रिया आहे. व्यक्तीजीवनामध्ये नवीन विचार करणे, नवीन संकल्पना बनविणे, नवीन कार्य करणे, शिकणे, नवीन योजना आखणे, नवीन मार्गक्रमण करणे इ. कार्य करायची असतात. उदा. चित्र काढणे, गाडी चालविणे, रंग भरणे, लिखाण करणे इ. वेळी नवीन प्रक्रियाच आपल्याला पार पाडायच्या असतात. या सर्व वेळी तरल बुद्धीमत्तेचाच उपयोग होतो.

तरल बुद्धिमत्तेमुळे व्यक्ती नवीन समस्या सोडवू शकतो. नवीन वेळेत समायोजन साधून कार्य करीत असतो. बऱ्याच वेळेत व्यक्ती स्वतःलाच कामामध्ये नवीनता आणण्यासाठी प्रेरीत करीत असते. हे तरल बुद्धिमत्तेमुळेच शक्य होत असते.

२) स्फटीक बुद्धिमत्ता (Crystallized Intelligence)

व्यक्ती जीवन जगत असतांना पुर्वानुभवाचा आधार घेत असतो. अनेक वेळी निर्माण होणाऱ्या समस्या ह्या आधीच्या समस्येसारख्याच असतात. आता निर्माण झालेली परिस्थिती वा समस्या जुन्या समस्येसारखीच असेल तर पुर्वानुभवामध्ये ती समस्या कशी सोडविली होती याचा आपण विचार करतो व जुन्याच समस्या सोडवणुकीच्या आधारे आताची समस्या सोडवित असतो. उदा. रस्ता चुकणे, गाडी बंद पडणे, जवळ पैसेच नसणे, बॅग हरविणे इ. अशा समस्या निर्माण झाल्यास पुर्वानुभवामध्ये अशावेळी आपण काय केले याचाच विचार करतो व या आधारे समस्या सोडविण्याचा प्रयत्न करतो यालाच स्फटीक बुद्धिमत्ता म्हणतात.