चिंता विकृती म्हणजे काय? प्रकार

 चिंता विकृती म्हणजे काय? प्रकार

ज्या विकृतीत चिंता हा मूलघटक प्रभावी दिसतो. त्या विकृतीना चिंता विकृती असे म्हणतात.

सामान्य चिंता विकृती (Generalized Anxeity Disorder) : 

चिंता ही भीतीचेच एक रूप आहे. धोकादायक उद्दीपकाला अनुलक्षून निसर्गतः शारीरिक सावधानतेच्या प्रतिक्रियेस भीती असे संबोधिले जाते तर काल्पनिक भीतीच्या भावनेस चिंता असे म्हणतात कारण चिंतेत चिंतेचे कारण बहुदा सुस्पष्ट नसते. भविष्याविषयी व्यक्ती विनाकारण आशकित-तणावग्रस्त दिसते. भयंकर काहीतरी घडेल या आशंकेने ग्रस्त दिसते. थोडक्यात 'चिंता ही एक विषय निरपेक्ष, अर्मूत, अनामिक घटनेबाबत वाटणारी हुरहुरतेची भावना आहे. फ्राईडने ' व्यक्तीला त्रस्त करणाऱ्या मुक्तदिशाहिन विचारांना चिंता असे संबोधिले आहे.

सामान्य चिंता, विकृत चिंता अथवा दुःचिंता विकृती : सातत्याने कमीत कमी सहा महिन्यापेक्षा अधिक काळ चिंता लक्षणे आढळतात. त्यामुळे व्यक्ती दैनदिन जीवनातील कार्ये पार पडण्यास असमर्थ दिसते. व्यक्तीची प्रतियोजन क्षमता कोलमडून पडते. तेव्हा त्यास सामान्य चिंता विकृती (विकृत चिंता अथवा दुःचिता विकृती) असे म्हणतात.

सामान्य चिता विकृतीची लक्षणे (Symptoms General Anxiety Disorder) : 

मानसिक लक्षणे : चेहऱ्यावर तीव्र ताण जाणवणे, एकाग्रचित्ताचा अभाव, संभाव्य धोक्याविषयी सावधानतेची स्थिती, उदास खिन्न वाटणे, सातत्याने कशाची तरी काळजी करणे, मनाने पार खचून जाणे, कोणतेही कारण नसतांना भविष्याविषयी आशंकित वाटणे.

शारीरिक लक्षण वैशिष्ट्ये : सतत थकल्यासारखे वाटणे, चक्कर येणे, वारंवार लघवी होणे, हृदयाची जलद स्पंदन, धाप लागणे, घाम येणे, हात-पाय गरम असणे, डोळ्यासमोर अधान्य येणे, शरीर कंप जाणवणे, झोप न येणे, झोपेत भीतीदायक स्वप्नानुभव येणे. वर्तन लक्षणे : प्रतिबंधित वर्तन म्हणजे कोणतेही कार्य निर्णय टाळण्याचा प्रयास, कामे लांबणीवर टाकणे, Clining Behaviour म्हणजे केलेली कामे पुनः पुन्हा तपासणे इत्यादी वर्तन लक्षणांचा प्रत्यय येतो.

वरील मानसिक, शारीरिक व वर्तन लक्षणं दीर्घकाल म्हणजे सातत्याने सहा महिन्यांपेक्षा अधिक काळ अनुभवाला येत असतील तरच सर्वसामान्य चिंता विकृती असे निदान केले जाते.

२) आतंकित (पॅनिक) विकृती (Panic Disorder) :

आतंकित विकृती तीव्र चिंता विकृतीचेच आकस्मित आढळणारे एक रूप आहे. पॅनिक हा शब्द ग्रीक पुराणातील पॅन या वनदेवतेच्या नांवावरून आलेला आहे. पॅनदेवता रानातून एकट्या-दुकट्या मार्गक्रमण करणाऱ्या वाटसरूला अचानक भयकंपित करते, घाबरवून टाकते. त्याच प्रमाणे पॅनिक विकृतीत व्यक्ती अनपेक्षितरित्या, धोक्याच्या कुठल्याही पूर्वसंकेताशिवाय, एकाएकी आतंकित होते, अति तीव्र चिंतेतून एकाएकी व्यक्तिला 'पॅनिक अटॅक' येतात. यास आतंकित (पॅनिक) विकृती असे म्हणतात.

व्यक्तीत काही मिनीटांपासून ते काही तासापर्यंत 'पनिक अॅटॅक' ची स्थिती दिसते. नंतर सर्वकाही पूर्ववत ठीक होते. व्यक्ती पूर्णपणे सामान्य (normal) स्थिती मात्र रुग्ण व्यक्ती नंतरही संभाव्य पॅनिक अॅटॅकच्या भीतीने चिंताक्रांत दिसते. 

आतंकित विकृतीची लक्षणे (Symptoms of Panic Disorder) :

धाप लागणे, चक्कर येणे, अधान्या येणे अथवा अस्थिर वाटणे, हृदयाची स्प जलद होणे, शरीर कंप जाणवणे, सर्वांगाला दरदरून घाम येणे, घश्यात कार अडकल्यासारखे वाटणे, मळमळणे, व्यक्तित्व अप्रतिती अनुभव, शारीरिक बधीरता, मलम् विसर्जन अनुभव, अस्वस्थ वाटणे, छातीत दुखणे आणि आपण मरणार अथवा वेडे होणा अशी भीती वाटणे.

आतंकित विकृतीचे प्रकार : 

i) अगोरा फोबिया विरहित आतंकित प्रतिक्रिया व 

ii) अगोरा फोबिया युक्त आतंकित प्रतिक्रिया असे दोन प्रकार आढळतात

३) दुर्भिती विकृती (Phobic Disorder) :

ग्रीक पुराणातील 'फोबास' Phobas या भीती देवतेच्या नावावरून फोबिया (Phobia) शब्द रूढ झाला. मराठीत फोबियाचा अर्थ दुर्भिती असा होतो.

दुर्भितीचा अर्थ अति भयंकर दहशत, अति घाबरणे, भयकंपित होणे, तीव्र भीती म्हणजे निरर्थक भीती असा होतो. धोकादायक त्रासदायक, भयंकर, अक्राळ-विक्राळ, चित्रविचित् उद्दीपकांना अनुलक्षून दिली जाणारी स्वाभाविक शारीरिक सावधानतेची प्रतिक्रिया भीती होय.

उद्दीपक-वस्तू, व्यक्ती, घटना धोकादायक नसतांनाही तीव्र भीतीची भावना आढळते. व्यक्तिला वाटणारी भीती निरर्थक व अतार्किक असते.' तेव्हा त्यास दुर्भिती असे म्हणतात.

मनोविकृतीच्या आधुनिक DSM-IV प्रणालीनुसार दुर्भितीचे तीन प्रकार सांगितले आहेत. 

i) विशिष्ठ उद्दीपक दुर्भिती (Specific phobia) 

ii) सामाजिक दुर्भिती (Social phobia) 

iii) अगोराफोबिया (Agoraphobia)

(i) विशिष्ठ उद्दीपक दुर्भिती ( Specific Phobia) : 

या प्रकारातील दुर्भिती रूग्णाला एखाद्या उद्दीपकाविषयी तीव्र भीती वाटते. प्राणी किटकांच्या संदर्भातील दुर्भिती. यात कुत्रा, मांजर, कोल्हा, हिंस्त्र प्राणी, घोडा, गाढव वगैरे प्राण्यांपैकी एखाद्या प्राण्याविषयी व्यक्तीत  विनाकारण तीव्र भीती आढळते. साप, उंदिर, विंचू, पाल, झुरळ, मगर वगैरे सरपटणाऱ्या प्राण्याची अथवा किटकांविषयी दुर्भिती आढळते. जागेच्या संदर्भात उंच जागा, बंदिस्त जागा, मोकळी जागा, निर्जन जागा, लिफ्ट वगैरे संदर्भातील दुर्भिती आढळते.

ii) सामाजिक दुर्भिती (Social Phobia) : 

इतर व्यक्तींच्या उपस्थितीत सातत्याने आढळणारी तीव्र भीतीची भावना म्हणजे सामाजिक दुर्भिती. इतरांच्या उपस्थितीत आपल्याकडे कोणीतरी कुत्सितपणे बघत आहे असे वाटून ते ओशाळतात, शरमेने लालीलाल होतात, त्यांच्या हात-पायात कंप उद्भवतो आणि मग कारण नसतांना ते हाती घेतलेले कोणतेही कार्य पूर्ण करू शकत नाहीत. लोकासमोर भाषण देणे, इतरांच्या समवेत जेवण करणे, सार्वजनिक प्रसाधन गृहाचा (मुतारीचा) वापर करणे, स्पर्धेत अथवा खेळात इतरांच्या उपस्थितीने गर्भगळित होणे, यास सामाजिक दुर्भिती असे म्हणतात. दुर्भितीमुळे इतरांच्या उपस्थितीचा त्याच्या प्रत्येक कृतीवर विपरित परिणाम दिसून येतो.

iii) अगोराफोबिया (गर्दी अथवा अनाहूत स्थान दुर्भीती) :

अगोरा म्हणजे लोकज़माव अथवा गर्दीचे स्थान (place of assembly) आणि फोबिया (phobia) म्हणजे दुर्भिती. म्हणून गर्दी-जमाव-अनाहूत स्थानाची तीव्र अतार्किक भीती म्हणजे अगोराफोबिय या व्यक्तीना गर्दी जमाव, अनाहूत स्थानाची तीव्र भीती वाटते. उदा. बाजाराचे स्थान, व स्टॅण्ड, जमाव-गर्दी आदी स्थानांची त्याना तीव्र भीती वाटते. गर्दीच्या भीतीने या व्यह घराबाहेर पडण्यास घाबरतात. अगोराफोबियाच्या रूग्णात कधीकधी उंच जागेची जागेची दुर्भितीही आढळते.

४) विचार - कृत्ती अनिवार्यता विकृती (Obsessive Compulsive Disorder):

विचार अनिवार्यता (obsession) प्रकारात एखादा नकोसा, निरर्थक विचार/ आवेग / (ऊर्मी) सातत्याने (पुन:-पुन्हा) अनुभवाला येतो. मानगुटीवर भूत बसल्याप्रमाणे, पायात काटा अथवा डोळ्यात चिलट शिरल्याप्रमाणे अनाहत विचार मनात घर करून बसतात. मनात शिरलेले विचार व्यक्ती निकराने दडपून टाकण्याचा प्रयास करते पण व्यक्तीला असे विचार मनातून काढून टाकता येत नाही. ते व्यक्तीला त्रस्त करतात, हताश करतात. या विकृतीस विचार अनिवार्यता असे म्हणतात. बहुधा असे विचार निरर्थक, तर्कविसंगत आणि क्षुल्लक विषयाशी निगडीत असतात.

अनिवार्य विचार एकाएकी मनात येतात व व्यक्तीला असा विचार दडपून टाकता येत नाही. पर्यायाने त्याची सर्व शक्ती, वेळ या विचारांच्या निरोधनातच व्यतित होतो. व्यक्तीची शक्ती क्षीण होवून त्याला व्यावसायिक, सामाजिक क्षती पोहचते.

कृती अनिवार्यता (कृत्ती बाध्यता Compulsive behavior): त्याच त्या निरर्थक कृती साचेबंद पद्धतीने पुनः पुन्हा करण्याची अगम्य ऊर्मी म्हणजे कृती अनिवार्यता.

व्यक्तीला त्याच्या कृतीतील फोलपणा लक्षात येवूनही अशा कृतींवर नियंत्रण आणता येत नाही, वारवार साचेबंद पद्धतीने कुत्ती केल्याने व्यक्तीची चिंता कमी होते पण अशी वारंवार कृती करणे आनंददायक नसते.

क्वचित काही रुग्णांमध्ये केवळ विचार अनिवार्यता तर काहीमध्ये केवळ कृतीबाह्यता विकृती आढळते. बहुधा विचार व कृती अनिवार्यता विकृती संयुक्तपणे आढळते म्हणून या विकृतीचा एकत्रितपणे विचार केला जातो.