FYBA G-1 SEM-2 सामाजिक मानसशास्त्र अर्थ व स्वरूप (व्याप्ती) सामाजिक वर्तनाच्या विविध स्तर / पातळ्या

सामाजिक मानसशास्त्राला इंग्रजीत Social Psychology असे म्हणतात. Social हा शब्द Socialis या लॉटिन शब्दापासून तयार झाला. Socialis या 'शब्दाला संस्कृतमध्ये 'सक्ती' असे म्हणतात. 'सक्ती' म्हणजे अनुकरण होय.

 मायर्स (१९९९) यांच्या मते, "व्यक्ती इतराविषयी, समाजाविषयी कशा तऱ्हेने विचार करतात. त्यांच्याविषयी त्यांना काय वाटते. एकमेकांवर कशा पध्दतीने प्रभाव टाकतात, आंतरवैयक्तिक संबंध कसे प्रस्तापित करतात. या सर्व गोष्टीचा शास्त्रीय अभ्यास करणे म्हणजे 'सामाजिक मानसशास्त्र' होय"

बिने व बायरन (१९९८) यांच्या मते, “सामाजिक मानसशास्त्र हे वैज्ञानिक क्षेत्रातून सामाजिक संदर्भातील व्यक्तीचे वर्तन समजावून घेण्याचा प्रयत्न करणारे शास्त्र आहे.

वरील व्याख्यांचा एकत्र विचार केल्यास एक सर्वसामान्य अशी व्याख्या करता येईल.

 "सामाजिक संदर्भातील व्यक्तीचे वर्तन समजावून घेणे म्हणजे सामाजिक मानसशास्त्र होय'

सामाजिक मानसशास्त्राचे पहिले पुस्तक १९०८ मध्ये मॅकडुगल (Me Dugal) या विचारवंताने लिहिले. (Introduction of Social Psychology) त्यांच्या मते सामाजिक वर्तन हे व्यक्तिच्या जन्मजात काही वृत्ती व प्रवृत्तीवर आधारित असते. रॉस यांनी Social Psychology हे पुस्तक जमाव व सामाजिक प्रभाव यावर आधारित लिहिले. रॉस पेक्षा मॅकडुगलचा विचारधारांचा सामाजिक मानसशास्त्रावर अधिक प्रभाव पडल्यामुळे मॅकडुगला सामाजिक मानसशास्त्राचा जनक म्हणतात.आलपोर्ट यांनी १९२४ मध्ये Social Psychology नावाचा ग्रंथ लिहिला. व्यक्तीचे सामाजिक वर्तन अनेक घटकांनी प्रभावित होते. त्यात इतर व्यक्तींची उपस्थिती आणि विशिष्ट्य प्रकारची कृती त्याला कारणीभूत असतात. असे मत मांडले. या ग्रंथावरून सूत्रबध्द पध्दतीने संशोधन केले जाऊ लागले. या विचारधारेचा अनेक शास्त्रज्ञांनी स्वीकार केल्यामुळे ऑलपोट यांचा सामाजिक मानसशास्त्र हा ग्रंथ प्रसिध्द झाला. यामुळे सामाजिक मानसशास्त्राला शास्त्रीय दर्जा प्राप्त होण्यास मदत झाली. सामाजिक मानसशास्त्राच्या अभ्यासाची व्याप्ती वाढली. यात महत्वपूर्ण दोन व्यक्तीची नावे घेतली जातात ते म्हणजे. कर्ट लेविन (१९३५) व शेरीफ (१९३६) यांनी सामाजिक मानदंडाचा अभ्यास करून सामाजिक मानदंडाला सामाजिक वर्तनाचे निर्धारक मानले. व्यक्तीने कसे वागावे आणि कसे वागावयास पाहिजे याची नियमावली सांगितली.

गेल्या ३० ते ४० वर्षात सामाजिक मानसशास्त्राची झालेली झपाट्याने प्रगती शिवाय याच काळात लिकर्टने (१९३२) अभिवृत्ती मापनाची पध्दती विकसित केली तर मोरेनोने (१९३४) आंतरवैयक्तीक संबंधाचा अभ्यासासाठी समाजमिती तंत्राचे (Sociometry) योगदान दिले. पूर्वग्रह, स्व- आदरभाव, अनुसारिता अभिवृत्तीतील बदल, स्व-प्रभाव, आंतरव्यक्तीक आकर्षण इत्यादी विषयांवर संशोधन झालीत. फेस्टिंगरने (१९५७) (Fistinger) सांगितलेला बोधनिक विसंवाद सिध्दांत (Cognitive Dissonance Theory) या दशकात देखील चर्चेत राहिला. या सिध्दांतानुसार व्यक्तीचे वर्तन व वर्तमान अभिवृत्ती विसंघट असेल तर व्यक्तीमध्ये तणाव निर्माण होतो. ही तणावाची स्थिती दूर करण्यासाठी अभिवृत्तीत बदल करून अर्थात आचार आणि विचार यात सुसंगतपणा आणणे यासाठी हा सिध्दांत महत्त्वपूर्ण ठरतो.

सामाजिक मानसशास्त्राची व्याप्ती (Scope of Social Psychology)

मानसशास्त्रांतर्गत असलेल्या शाखाव्यतिरिक्त इतर सामाजिक क्षेत्राशी सामाजिक मानसशास्त्राचा जवळचा संबंध आहे. इतर ज्ञानशाखामधील मूलतत्वांचा, सिध्दांताचा व संशोधनाचा उपयोग सामाजिक मानसशास्त्रात होतो.

१) सामाजिक मानसशास्त्र आणि सामान्य मानसशास्त्र (Social Psychology & General Psychology) 

मनोव्यापारांची व वर्तनाची सामान्य चिकित्सा करणे सामान्य मानसशास्त्राचे उद्दिष्टे आहे. सामान्य मानसशास्त्रज्ञ समायोजन प्रक्रियेचा अभ्यास करून मानवी वर्तनाची सामान्य मूलभूत तत्वे निश्चित करण्याचे कार्ये करतात. ती करतांना मानवाचा शारीरिक पिंड, स्वभाव, बुध्दीमत्ता इत्यादी बाबत आढळणारी व्यक्तीभिन्नता तिला कारणीभूत असणारा वंशवाद, परिसर वर्तनाच्या प्रेरणा, भावना अवधान संवेदन, अध्ययन, स्मृती, विचार, कल्पना इत्यादी संकल्पनाचा अभ्यास केला जातो.

वास्तविक पाहता व्यक्ती ही समाजाची घटक म्हणून वावरत असते व समाजाच्या संस्कृतीने प्रभावित होत असते. तिच्या वर्तनावर या सामाजिक- सांस्कृतिक परिसराचा छाप असतो. तिच्या वर्तनाला सामाजिक-सांस्कृतिक संदर्भ असतो. हे लक्षात घेऊन व्यक्ती वर्तनाची चिकित्सा सामाजिक मानसशास्त्रात केली जाते.

२) सामाजिक मानसशास्त्र व समाजशास्त्र (Social Psychology & Sociology)

सामाजिक मानसशास्त्र समाजात वावरणाऱ्या व्यक्तीचा वर्तनाचा अभ्यास करते. व्यक्तीच्या वर्तनावर व तिच्या व्यक्तीमत्वाच्या जडणघडणावर सामाजिक- सांस्कृतिक परिसराचा प्रभाव पडत असतो. हे अभ्यासणे सामाजिक मानसशास्त्राचे उद्दिष्टे आहे. समाजशास्त्राप्रमाणेच सामाजिक मानसशास्त्रात समूहपातळीवरील वर्तन इतरांविषयी पुर्वग्रह तणाव, संघर्ष इत्यादीत विवेचन केले जाते. तथापि सामाजिक मानसशास्त्राचा हेतू या सर्वाच्या मुळाशी असलेले वैयक्तीक मानसिक कारण घटक शोधून काढणे असतो.

याउलट समाजशास्त्रात समूह अथवा गट हाच अभ्यासविषय गृहीत धरण्यात येतो. व्यक्ती नव्हे समाजशास्त्रात समूहपातळीवरील सामाजिक वर्तनाचा अभ्यास केला जातो. त्याने स्पष्टीकरण समूहरचनेच्या दृष्टीने देण्याच्या प्रयत्न केला जातो. पार्सन्स यांच्या सिध्दांतानुसार समाजाच्या रचनेबर व्यक्तीकडून होणारे वर्तन अवलंबून असते.

३) सामाजिक मानसशास्त्र व मानववंशशास्त्र (Social Psychology & Anthropology)

सामाजिक मानसशास्त्रज्ञ व्यक्तीचा वर्तनाचा अभ्यास करतांना, ती व्यक्ती ज्या सांस्कृतिक वातावरणात वाढते, वावरते, त्या वातावरणाचा विचार करतात. मानववंशशास्त्रज्ञ व्यक्तीच्या संस्कृतीला केंद्रस्थानी ठेवून अभ्यास करतात. संस्कृतीचा प्रभावाने व्यक्तीवर्तनावर होणारा परिणाम अभ्यासणे हे सामाजिक मानसशास्त्राचे क्षेत्र आहे. मानववंशशास्त्रात विविध मानवी संस्कृतींचा तुलनात्मक अभ्यास केला जातो. मानवी वर्तनाच्या बाबत हा अभ्यास महत्वाचा असतो, समाज, संस्कृती आणि व्यक्ती यांचा संबंध अतूट असल्याने सामाजिक मानसशास्त्राला मानववंशशास्त्रीय माहिती व निष्कर्षाची मदत घ्यावी लागते. मानववंशशास्त्राने मानवी संस्कृतीची जी माहिती मिळविलेली असते तिचा उपयोग सामाजिक मानसशास्त्राचा विकासाला व प्रगतीला आवश्यक आहे.

४) सामाजिक मानसशास्त्र व अपसामान्य मानसशास्त्र  (Social Psychology & Abnormal Psychology)  

समाजात अनेक प्रकारांच्या मनोविकृती असलेल्या व्यक्ती असतात. त्यात काही मानसिक विकार (Psychoneurosis) तर काही मानसिक (Psychosis) आजाराची लक्षणे असलेल्या आढळतात. काही व्यक्ती मतिमंद असतात. काही समाजविघातक गुन्हेगारी प्रवृत्तीच्या असतात. अपसामान्य मानसशास्त्रात या सर्व विकृतीची कारणे लक्षणे व उपाय यांचा अभ्यास केला जातो.

सामाजिक मानसशास्त्र व अपसामान्य मानसशास्त्र या दोन्ही क्षेत्रे एकमेकांना पुरक आहेत. अपसामान्य मानसशास्त्रीय ज्ञान सामाजिक वर्तनाचे विश्लेषण करतांना सहाय्यभूत ठरते. बहुतांशी मनोविकृतींना व्यक्तीच्या सामाजिक विकासातील उणिवा कारणीभूत असतात. बालपणीचे भावनिक आघात, सदोष लालनपालन, विविध भूमिकांमधील संघर्ष, इत्यादीमुळे मनोविकृतीना अनुकूल अशी पार्श्वभूमी तयार होते. या सर्व गोष्टींचा अभ्यास सामाजिक मानसशास्त्रात होतो. व ते अपसामान्य मानसशास्त्राला उपयुक्त असते.

५) सामाजिक मानसशास्त्र व वैकासिक मानसशास्त्र (Social Psychology & Development Psychology)

पियाजे यांनी केलेला बालकांच्या बोधात्मक विकासाचा अभ्यास, बालकांच्या बौध्दीक व सामाजिक विकासाचे सुझन यांनी केलेले निरीक्षणात्मक विवेचन, बालकांच्या अतृप्त जिज्ञासांचे मेलॅनी यांचे विवेचन इत्यादी संशोधन उल्लेखनिय आहेत. स्वतःच्या मुलाबाबत मातेची जी अभिवृत्ती असते. त्या अभिवृत्तीचा मनोविकासावर परिणाम होतो. या गोष्टीकडे अॅना फ्राईड व इतरांनी वेधलेले लक्ष एरिक्सन यांचा वैकासिक सिध्दांत सामाजिक मानसशास्त्राच्या अभ्यासाविषयी संबंधीत आहेत. एरिक्सनच्या वैकासिक अवस्था सामाजिक विकासाचा मागोवा घेतात. कुटुंबांच्या आर्थिक व सामाजिक दर्जाचा बालकाच्या बौध्दीक, भाषिक व सामाजिक विकासाशी जवळचा संबंध असतो. म्हणून वैकासिक मानसशास्त्र व सामाजिक मानसशास्त्र हे अभ्यासाच्या दृष्टीने परस्पर पुरक आहेत.

----------------------------------------

सामाजिक वर्तनाच्या विविध पातळ्या (Three level's Social behaviour) 

सामाजिक संदर्भातील व्यक्तीचे वर्तन समजावून घेणे हा सामाजिक मानसशास्त्राचा अभ्यास विषय आहे. व्यक्ती वर्तन कधी वैयक्तीक पातळीवर होते तर कधी आंतरव्यक्तिक पातळीतून घडते. तसेच व्यक्ती व समूह यांच्यात वर्तन मनोव्यापार होत असतात. म्हणून सामाजिक वर्तनाचा विचार करतांना वर्तनाच्या विविध पातळ्याचा विचार करावा लागतो.

१. वैयक्तीक पातळी (व्यक्तीवर्तन पातळी) : 

व्यक्तीची अभिवृत्ती, अभिरुची, सवयी व मूल्य इत्यादींचा यात समावेश होतो. यातूनच व्यक्तीचे व्यक्तीमत्व साकार होते. हे गुण जसे एका व्यक्तीत असतात तसेच ते समूहात देखील असतात. सर्वसाधारण समूहाच्या गुणावरून त्या समूहातील व्यक्तींच्या वर्तनाचा अंदाज करता येतो. यात एका व्यक्तीचे गुण न तपासता संपूर्ण समुहातील व्यक्तीचे गुण तपासले जातात. यासाठी मोठा समूहाचा प्रतिनिधिक नमुना अभ्यासाकरिता घेतला जातो. उदा. आपल्या देशात आता कोणत्या पक्षाचे सरकार सत्तेवर येईल याचा शोध घेण्यासाठी प्रत्येक राज्यातील, शहरातील व गावातील लोकांची मते एकत्रित केल्यावर आपल्या कोणत्या पक्षाचे सरकार सत्तेवर येईल याचा अंदाज करता येतो.

2. आंतरव्यक्तीक वर्तन पातळी (व्यक्तिव्यक्तींमधील वर्तन) : 

व्यक्ती व्यक्तिमधील परस्पर आंतरक्रिया ह्या दोन प्रकाराचे असतात. एका व्यक्तीच्या वर्तनाचा व विचारांचा प्रभाव इतर व्यक्तीवर होतो. तसाच इतर व्यक्तिच्या वर्तनाचा व विचारांचा प्रभाव एका व्यक्तीवर होतो. सर्वसाधारणपणे अनेक व्यक्तिंचा प्रभाव आपल्यावर पाडण्याचे प्रमाण अधिक असते. एकमेकांवर प्रभाव पाडण्याच्या या क्रियेमुळे आपल्या आयुष्यात विविधता येते. असे प्रभाव पडतात म्हणून आपल्या अभिवृत्ती, अभिरूची, मूल्य व परंपरा इत्यादीचा विकास होतो. परंपरा व संस्कृतीचे ज्ञान होते. अशा संबंधातून प्रेरणा, ध्येय यांचा विकास होतो. कृतीतून प्रगट होणाऱ्या अशा प्रतिक्रियांचा अभ्यास मानसशास्त्रात होतो. 

३. सामूहिक वर्तन पातळी (व्यक्ती व समूह वर्तन) : 

व्यक्ती ज्या समूहाची सभासद असते. त्या समूहाची नितीनियम ती स्वीकारते. समूहाशी प्रामाणिक राहण्याचा प्रयत्न करते. कुटुंबात इतरांशी वर्तन करतांना रीतीरीवाज, आदर्श व मूल्य यांचे पालन करते. कुटुंबाचा नावलौकिक कसा वाढेल याचा व्यक्ती प्रयत्न करते. जे कुटुंबाच्या बाबत घडते तेच इतर लहान मोठ्या समूहाच्या बाबतही घडते. उदा. मित्राचा समूह, मंडळे, संस्था व राजकीय पक्ष इत्यादी बाबत असे वर्तन घडते. अशा ठिकाणी व्यक्तीने वर्तन वैयक्तिक नसून समूहाशी एकरूप होण्यासाठी होत असते.