अध्ययन प्रकार

अध्ययनाची संकल्पना (Concept of Learning) 

अध्ययन ही मानवी जीवनातील महत्वपूर्ण प्रक्रिया आहे. अध्ययन ही संकुचित प्रक्रिया नाही तरी ती मानवी संदर्भाच्या व्यापकतेशी संबंधीत आहे. अध्ययन ही एक मानसिक प्रक्रिया आहे. अध्ययन म्हणजे शिकणे होय. व्यक्तीला जीवन जगत असताना अनेक गोष्टी शिकाव्या लागतात. शिकून घेतल्या तरच त्या व्यवस्थित होतात अन्यथा नाही. यासाठी प्रत्यक्ष कार्य करुन पाहणे अतिशय महत्वाचे आहे. प्रत्यक्ष क्रिया केल्यानंतर ती गोष्ट आत्मसात होईल. अंगभूत होईल आणि ती गोष्ट करायला जमायला लागेल.

अशा पद्धतीने व्यक्ती जे जे काही करतो ते ते करीत असतांना त्या ठिकाणी अध्ययन प्रक्रियाच अंतर्भूत आहे. या अध्ययन प्रक्रियेला सोडून व्यक्ती राहूच शकत नाही. म्हणूनच अध्ययन ही जीवनव्यापक व जीवनाभिमुख प्रक्रिया आहे. 

व्याख्या ( Definition)

अध्ययन म्हणजे 'शिकणे' असा सर्वसाधारण अर्थ घेतला तरी शास्त्रीय दृष्टीकोनातून अध्ययनाचा अर्थ समजून घेणे अतिशय महत्वाचे आहे. अनेक मानसशास्त्रज्ञांनी अध्ययनाच्या व्याख्या मांडलेल्या आहेत; त्यापैकी काही महत्वपूर्ण व्याख्या पुढीलप्रमाणे -

“अनुभवाद्वारे घडणारे वर्तनातील सापेक्षतः कायम स्वरुपाचे बदल म्हणजे अध्ययन होय." 

मॉर्गन, किंग, वेज आणि स्कॉपलर यांच्या मते, "प्रयत्न किंवा पूर्वानुभव यामुळे मानवी वर्तनात घडून येणारे सापेक्षत: कायम स्वरुपाचे बदल म्हणजे अध्ययन होय. "

वरील व्याख्यांचे अवलोकन करता असे लक्षात येते की, अध्ययनासाठी सराव किंवा प्रयत्न करणे महत्वाचे आहे, तेव्हाच पूर्वीपेक्षा निराळे, वेगळे बदल आपल्यात होतील. अध्ययन ही बदल घडवून आणणारी प्रक्रिया आहे असे मानले आहे. म्हणून वरील व्याख्यांपैकी मॉर्गन, किंग, वेज आणि स्कॉपलर यांची व्याख्या अध्ययनाचे मुलभूत स्पष्टीकरण करणारी आहे.

अध्ययनाचे प्रकार (Types of Learning)

व्यक्तीमधील अध्ययन हा अतिशय महत्वाचा भाग आहे. या अध्ययनाला व्यक्तीपासून वेगळे करणे कसेही करून शक्य नाही. अध्ययन ही बाब प्रत्येक व्यक्तीच्या ठिकाणी असलेली दिसते. परंतु ही बाब सारख्याच प्रमाणात सर्वच व्यक्तींमध्ये दिसून येत नाही. व्यक्तीच्या ठिकाणी कोणकोणते अध्ययन आढळून येते ते पुढीलप्रमाणे- 

१) शाब्दिक अध्ययन (Verbal Learning) - 

यालाच 'भाषिक अध्ययन' असेही म्हणतात; यामध्ये लिहिणे, बोलणे, वाचणे, पॅरीग्रॉफ पाठ करणे इत्यादींचा उपयोग असलेला दिसून येतो. ज्या ठिकाणी अध्ययनासाठी फक्त भाषेचाच उपयोग केला जातो. अशा व्यक्तीद्वारे घडून येणाऱ्या अध्ययनाला शाब्दिक अध्ययन असे म्हणतात. असे हे शाब्दिक अध्ययन फक्त व्यक्तीमध्येच घडून येते. व्यक्तीला निसर्गाकडून मिळालेली ही अनमोल देणगीच म्हणावी लागेल, व्यक्तीद्वारे होणाऱ्या बहुतांश प्रतिक्रिया वा क्रिया ह्या शाब्दिकच असतात. गाणे म्हणणे, गोष्टी सांगणे इ. गोष्टी शाब्दिक प्रक्रियेमध्येच सामील होतात. शब्द हे अतिशय महत्वाचे साधन व्यक्तीला प्राप्त झालेले आहे, ज्याआधारे मोठमोठी युद्धे व्यक्ती शब्दाच्याच साहाय्याने जिंकत असतो.

२) कारक अध्ययन ( Motor Learning) 

याला 'क्रियात्मक अध्ययन' असेही म्हणता येईल. स्नायूच्या हालचालींच्या माध्यमातून कारक अध्ययन केले जाते. यामध्ये व्यक्तीद्वारे केल्या जाणाऱ्या क्रिया ह्या महत्वाच्या आहेत. प्रत्येक ठिकाणी शब्दाचा वापर करुन शाब्दिक अध्ययन केल्याने भागत नाही. सायकल शिकायची असल्यास शब्दाचा वापर करणे शक्य नाही वा शाब्दिक अध्ययनाने ती शिकू शकत नाही तर त्या ठिकाणी क्रिया करणे महत्वाचे आहे. क्रियांच्या माध्यमातून, वारंवार सवयीतून ती गोष्ट हस्तगत करता येते वा शिकता येते. पायऱ्या चढायच्या आहेत, डोंगर पार करायचा आहे, संगणक शिकायचे आहे इ. गोष्टींसाठी कारक हालचाली कराव्या लागतात. हे कारक अध्ययन प्राण्यांच्याही ठिकाणी होत असलेले दिसून येते.

३) समस्या परिहार (Problem Solving) - 

व्यक्ती कोणतीही गोष्ट एकदम शिकत नाही, तर कारक किंवा शाब्दिक अध्ययन करीत समस्येतून मार्ग काढीत असतो. समस्या परिहार म्हणजे असा मार्ग की, ज्यामध्ये अचूक उत्तर शोधणे वा मार्ग शोधणे क्रमप्राप्त असते. यामध्ये व्यक्तीला चुकीच्या प्रतिक्रिया ह्या बाजूला साराव्या लागतात व योग्य मार्ग शोधावा लागतो. असंख्य चुकीच्या पर्यायांपैकी एका योग्य अशा पर्यायाची निवड यात केली जात असते आणि शेवटी तो पर्यायच बरोबर असतो याला समस्या परिहार असे म्हणतात. यामध्ये व्यक्तीला अचानक एखाद्या समस्येची उकल होते. एखाद्या गोष्टीमधले मर्म कळते व अचानक मार्ग सापडतो. व्यक्ती योग्य प्रतिक्रियेपर्यंत पोहचणे हे याचे वैशिष्ट्य आहे.

अशाप्रकारे अध्ययनामध्ये शाब्दिक अध्ययन, कारक अध्ययन, समस्या परिहार असे तीन प्रकार दिसून येतात.