औद्योगिक / संघटनात्मक मानसशास्त्राचा भविष्यकाळ :

औद्योगिक / संघटनात्मक मानसशास्त्राचा भविष्यकाळ :

भविष्याचा वेध घेणाऱ्यांसमोर विविध समस्या असतात. त्यांना वर्तमानकाळाचे निरीक्षण करून त्याचे वर्णन करावे लागते व आजच्या परिस्थितीची जाणीव करून घेऊन त्याचा भविष्याच्या अंदाजासाठी उपयोग करावा लागतो. अर्थात, इतर कोणत्याही गोष्टीचा प्रभाव न पडता जर औद्योगिक प्रगती होत असेल तर या वरील पद्धतीचा वापर करून भविष्यकाळचा अचूक अंदाज बांधता येतो. 

इतिहासाचे अवलोकन केल्यास असे दिसून येते, प्रभावाचे दोन वर्ग आहेत. ते म्हणजे अंतर्गत परिस्थिती व बाह्य परिस्थिती. 

अंतर्गत परिस्थिती :

औद्योगिक संघटनात्मक मानसशास्त्रज्ञाची नवीन पिढीमुळे औद्योगिक संघटनात्मक मानसशास्त्रात काम करणाऱ्या काही वैशिष्ट्यपूर्ण व्यक्तींमुळे ह्या क्षेत्रात काही बदल घडून येऊ शकतात. भविष्यकाळाचा विचार करताना आपण याकडे दुर्लक्ष करू शकत नाही. व्यक्तीच्या कर्तृत्वाचा वैयक्तिक प्रभाव ह्या क्षेत्रावर पडत असल्यामुळे, ज्या व्यक्ती औद्योगिक, संघटनात्मक मानसशास्त्राचा व्यवसाय म्हणून निवड करतात, त्या व्यक्तीची गुणवैशिष्ट्ये जाणून घेणे भविष्यकाळाच्या अंदाजासाठी आवश्यक ठरते.

औद्योगिक संघटनात्मक क्षेत्रात काम करणाऱ्यांची संख्या सतत वाढत आहे. १९६० ला अमेरिकन सायकॉलॉजीकल असोसिएशनची (APA) सदस्य संख्या ७३४ होती. पंचवीस वर्षांनंतर १९८५ ला ही सदस्य संख्या २५०० झाली. ही वाढलेली संख्याच ह्या क्षेत्रातील लोकांची आवड दर्शविते. ह्या शिवाय सदस्यत्वाची नोंदणी न केलेले पण ह्या क्षेत्रात काम करणारे अनेक आहेत. मानसशास्त्राच्या इतर शाखांपेक्षा या शाखेत नोकरीच्या संधी जास्त आहेत. ज्या विद्यार्थ्यांना मानसशास्त्र आवडते आणि ज्यांना चिकित्सा किंवा इतर क्षेत्रांत करिअर करावयाचे नाही, असे विद्यार्थी ह्या क्षेत्रात पदव्युत्तर (मास्टर्स) पदवी संपादन करतात आणि आकर्षक नोकरी मिळवतात.

भूतकाळापेक्षा भविष्यकाळात विविध वंशांचे, भिन्न वयाचे व लिंगांचे शास्त्रज्ञ कार्य करतील. विशिष्ट वयाच्या एकूण कामगारांमध्ये स्त्रियांचे व वांशिकदृष्ट्या अल्पसंख्यांक समूहाचे समान योगदान राहील. ह्या शाखेत आपण हा बदल स्वीकारला पाहिजे. ह्याची चिन्हे दिसून येत आहेत. विशेषतः स्त्रियांची ह्या क्षेत्रातील संख्या उल्लेखनीय आहे. हॉवर्डला (१९९०) असे दिसून आले, १९६० मध्ये ह्या शाखेत डॉक्टर झालेल्या स्त्रियांची संख्या ८% होती; १९८० ला ३९% स्त्रियांनी ह्या शाखेत पीएच.डी. संपादन केली आहे. समाजातील विविध समूह, त्यांच्या बदललेल्या वैयक्तिक मूल्यांमुळे, ह्या क्षेत्रात येत आहेत..

शेवटी असे दिसून येत आहे, औद्योगिक संघटनात्मक मानसशास्त्राचा विकास अमेरिकेच्या बाहेरही वेगाने होत आहे. संपूर्ण जगातच, विद्यापीठ शिक्षणात ह्या शाखेच्या संशोधनावर भर दिला जात आहे.

बाह्य परिस्थिती :

ह्या विभागात ह्या शाखेवर परिणाम करणाऱ्या तीन व्यापक सामाजिक बदलांचा विचार केलेला आहे. ते सामाजिक बदल म्हणजे 

(१) माहिती तंत्रज्ञानाचा सतत होत जाणारा विकास. 

(२) एकूण कामगारांचा विकास आणि 

(३) आंतरराष्ट्रीय व्यापाराकडे होणारी वाढती वाटचाल. 

ह्या तीनही घटकांचा ह्या शाखेवर व्यापक परिणाम झाला आहे.

 1. माहिती तंत्रज्ञान :

अतिशय व्यापक प्रमाणात माहिती हाताळण्याची क्षमता असणाऱ्या कम्प्युटरचा ह्या शाखेच्या संशोधनावर निश्चितच प्रभाव पडलेला आहे. हा बदल प्रत्यक्षात झालेला आहे. 

उदा. कार्याचे विश्लेषण, प्रशिक्षित कर्मचाऱ्यांचे विश्लेषण करण्याचे कार्य कम्प्युटरद्वारे केले जाते. व्यापक स्वरूपातील संशोधनाचे प्रदत्त (data) त्याचे मूल्यमापन विश्लेषण इ. कार्ये कम्प्युटरद्वारेच केली जातात.

कार्य आणि संघटना यावर माहिती तंत्रज्ञानाचा निश्चितच प्रभाव पडला तथापि माहिती व तंत्रज्ञानासंबंधी काही अनपेक्षित समस्याही निर्माण होत आहेत. संघटनेवर आघात करणारी लक्षवेधक समस्या म्हणजे सामाजिकतेचे अस्तित्व. एका व्यापारी फर्ममध्ये नवीन तंत्रज्ञानाचा अवलंब करण्यासाठी फर्मच्या उद्दिष्टात बदल केले. त्याच बरोबर फर्ममधील संरचनेतही बदल केले. (Shani & Sena, 1994) ह्या सर्व बदलांमुळे कर्मचाऱ्यांमधील सामाजिक आंतरक्रिया पुष्कळच कमी झाल्या. कार्य समूहाची बैठक व्यवस्था अशा प्रकारे करण्यात आली. प्रत्येक कर्मचारी स्वतंत्रपणे काम करू शकेल व तेही स्वतंत्र कम्प्युटरवर. ह्या बदलामुळे कर्मचाऱ्यांच्या कार्यक्षमतेवर आणि पर्यवेक्षणावर परिणाम झाला. सर्व विभाग कम्प्युटरच्या साहाय्याने जोडल्यामुळे सुरक्षेसंबंधीचे प्रश्नही निर्माण झाले; कारण कंपनीतील सर्व कम्प्युटर परस्परांशी जोडण्यामुळे कंपनीच्या माहिती कोषातून कुणालाही, कोणतीही माहिती काढता येऊ लागली आहे. कंपनीच्या सुरक्षेच्या दृष्टीने हे योग्य नाही . ह्या आधुनिक विकसित साधनामुळे त्यांना दैनंदिन कार्याकडेही लक्ष देण्याची गरज भासू लागली आहे. 

एकूण नवीन कर्मचारी (The New Work Force) :

विसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात असे दिसून येते, एकूण कर्मचाऱ्यांमधील सामाजिक वीण बदलत आहे. जन्मदर, जीवनासंबंधीच्या अपेक्षा, जीवन स्तर, स्थलांतरितता संबंधीचे सभोवतीचे राजकारण आणि मुक्त रोजगार इत्यादींमुळे समाज बदलत आहे. एकविसाव्या शतकातील एकूण कामगार हा लिंग आणि वंश भेद इ. बाबत अधिक प्रौढ व संतुलित असेल अशी अपेक्षा आहे. ह्या बदलाचा, ह्या शाखेत संशोधन व व्यवसाय करणाऱ्या मानसशास्त्रज्ञावर परिणाम होत आहे. केवळ प्रौढ कर्मचाऱ्यांवर केले जाणारे संशोधन कमी झाले आहे. मात्र बोधनिक, शारीरिक आणि आंतरवैयक्तिक कार्यक्षमता इ. वर वयाचा होणारा परिणाम जास्त प्रमाणात अभ्यासला जात आहे. प्रौढ कामगारांना नवीन कार्यासाठी पुन्हा प्रशिक्षण देणे आणि त्यांचे मूल्यमापन करणे, त्यांना चाचण्या देणे त्यामधील समस्या इ. कडे अधिक अवधान देण्याची आवश्यकता आहे. 

अल्पसंख्यांक आणि स्त्री-कर्मचारी यांची औद्योगिक क्षेत्रात वाढलेली संख्या, याचाही परिणाम होण्यास सुरुवात झालेली आहे.  एक आड एक कार्य वेळापत्रक, कार्याची योग्य रचना यातच साधारणतः अधिक रुची दिसून येते. कार्यातील वाटा, कामाच्या तासिकेतील लवचिकता आणि घरी काम, हे काही नावीन्यपूर्ण पण सामान्य घटक बनले आहेत. लहान मुलांची देखभाल (child care) आणि इतर कौटुंबिक प्रश्न, जसे वैवाहिक ताण इ. हे ही औद्योगिक संघटनात्मक मानसशास्त्रज्ञाचे संशोधनाचे विषय बनलेले आहेत. 

आंतरराष्ट्रीय कार्य ठिकाण (The International Workplace) :

उद्योग जगताचा विस्तार आता राष्ट्राच्या सीमा ओलांडून संपूर्ण जगात मोठ्या प्रमाणात विस्तारत आहे. आज अनेक कंपन्यांची मुख्यालये अमेरिकेत असून त्यांच्या शाखा इतर देशांत मोठ्या प्रमाणात आहेत. अमेरिकन कर्मचारी मोठ्या प्रमाणात त्या कंपन्यांमधून परदेशात नेमलेले दिसून येतात. उदा. जपानची ऑटोमोबाईल इंडस्ट्री.

अमेरिकन कंपन्या आपला कामगारवर्ग परदेशात दोन प्रकारे स्थापित आहेत. एकतर ते अमेरिकन कर्मचाऱ्यांना परदेशात नेमत आहेत किंवा दुसऱ्या देशातील / स्थानिक देशातील कर्मचाऱ्यांची नेमणूक करत आहेत. ह्या प्रत्येक बाबतीत समस्यांची शक्यता आहे. जर अमेरिकनांना परदेशात कामावर नेमले तर त्यांची निवड करावी लागेल, प्रशिक्षण द्यावे लागेल आणि अशा कामगारांना नवीन देशातील जीवनमानाशी जुळवून घ्यावे लागेल. जर कंपनीने यजमान देशातील नागरिक कर्मचारी म्हणून घेतले तरीही सलग कर्मचाऱ्यांची निवड व त्यांना प्रशिक्षण हे कार्यक्रम उपयुक्त ठरतात. ह्या शिवाय आंतरवैयक्तिक प्रश्न, जसे की संप्रेषण आणि पर्यवेक्षण, कंपनीतील स्थान, हे प्रश्नही आव्हानात्मक बनतात. (Tung, 1981). अगदी स्पष्टपणे सांगायचे तर, असेच आंतरराष्ट्रीय व्यापारात सातत्य राहिल्यास, ह्या सर्व मानवी समस्या औद्योगिक /संघटनात्मक मानसशास्त्रांशी निगडित होतील. आपण अशी अपेक्षा करूयात, की ही शाखा योग्य विशेष कर्मचाऱ्यांची निवड व प्रशिक्षण प्रक्रिया विकसित करेल आणि आंतरसांस्कृतिक संप्रेषणातही सुधारणा करेल अशा प्रकारचे कार्य प्रत्यक्षात सुरू झालेले आहे. हॉवर्ड विद्यापीठाने (१९९०) केलेल्या सर्वेक्षणात असे दिसून आले आहे, ह्या क्षेत्रातील एकूण सल्लागारांपैकी २७% सल्लागारांनी अमेरिकेबाहेरील देशांबरोबर करार केलेले आहेत.