अनुसारिता म्हणजे काय ? अनुसारीतेवर परिणाम करणारे घटक

अनुसारिता म्हणजे काय ?

व्याख्या:

• सियालदिनी (१९९४) यांच्या मते "सामाजिक प्रभाव म्हणजे आपल्या अभिवृत्ती, समजूती, बोधन व वर्तन यात बदल घडवून आणण्यासाठी इतर व्यक्तींनी केलेले प्रयत्न होय."
• क्रचकील्ड आणि सहकारी (१९६१) यांचे मते, “अनुसारितेचे सार म्हणजे समूह दबावा समोर नतमस्तक होणे होय"
• किसलर आणि किसलर (१९६९) यांच्या मते वास्तविक अथवा काल्पनिक समूहदबावामुळे समूहप्रति होणाऱ्या व्यक्तीच्या वर्तनातील बदलाला अनुसारीता म्हणतात.
• कूपर आणि सहकारी (१९७९) यांच्या मते “अनुसारिता म्हणजे असे वर्तन ज्यामध्ये व्यक्ती समूह दबावासमोर नमते घेते. परंतु व्यक्तीगत भावनांची कुचंबना होते.
• बॅरान आणि बिर्ने (१९९८) यांच्या मते "सामाजिक नियमांची बाधिलकी जपण्यासाठी सामाजिक प्रश्नामुळे व्यक्तीचे स्वतःच्या अभिवृत्ती व वर्तनात केलेल्या बदलास अनुसरिता असे म्हणतात. थोडक्यात समूहदबावामुळे व्यक्तीने स्वतःच्या अभिवृत्तीमध्ये व वर्तनात बदल  घडून आणणे होय. 

समाजात काही नियम असतात. त्या नियमांचे दोन प्रकार आहेत. ते म्हणजे लिखित नियम आणि अलिखित नियम आपण कसे वागायला पाहिजे कसे वागावे याला सामाजिक नियम अथवा मानदंड असे म्हणतात. हे मानदंड व्यक्त आणि अव्यक्त स्वरूपाचे देखिल असतात. व्यक्त किंवा लिखित नियम म्हणजे औपचारिकरित्या जसे शासकीय कामकाच चालते. त्यास लिखित नियम म्हणतात. 

याच बरोबर अलिखित नियम देखिल असतात. समाजात वावरताना या नियमांचे आपण पालन करतो. अपरिचित विरूध्द लिंगी व्यक्तीशी बोलतांना किती अंतर ठेऊन बोलावे हा अलिखित नियम आहे. सामाजिक मानदंड लिखित असो अथवा अलिखित लोकांकडून त्याचे पालन केले जाते. जेव्हा परिस्थिती संभ्रमात टाकणारी असते तेव्हा व्यक्ती एकमेकांकडे जास्त वळतांना दिसतात. या व्यक्तींमध्ये एक वाक्यता दिसून येते. अर्थात संदिध्द परिस्थिती मध्ये इतरांचा व्यक्तीवर प्रभाव पडतो. परिणाम स्वतःचे मत इतर व्यक्तींच्या मतानुसार  व्यक्ती बदलते.

 अनुसारीतेवर परिणाम करणारे घटक (Factors Affecting Conformity) 

शेरिफ, अँश क्रचफिल्ड यांच्या संशोधनाने अनुसारीते विषयी संशोधनाला मिळाली सगळ्या परिस्थितीत सामाजिक प्रभाव सारखा नसतो. सर्वच व्यक्ती अनुसारीता दाखवित नसतात, काही व्यक्ती लोकप्रिय व्यक्तीचे अनुकरण करतात इतर असे करीत नाहीत. व्यक्तींवर सामाजिक प्रभाव का पडतो? कोणत्या घटकामुळे अनुसारीता घटत असते? याचा अभ्यास आपण पुढील मुद्दयामध्ये बघणार आहोत. 

अनुसारीतेवर परिणाम करणारे घटक पुढीलप्रमाणे-

१. समूह एकात्मता (Group Cohensiveness): 

समूहाविषयी वाटणाऱ्या आकर्षणावर समूह एकात्मता अवलंबून असते. समूहातील सदस्यांमध्ये जितके आकर्षण जास्त तितकी एकात्मता जास्त व एकात्मता जास्त असेल तर अनुसारीता जास्त असते. अंशच्या प्रयोगात एका प्रयुक्ताने समूहापेक्षा वेगळे मत दिल्याने अनुसारिता लगेच कमी झालेली दिसते. समूह एकात्मता असा घटक आहे. कि जो समूहातील सर्व व्यक्तींना एकत्र ठेवतो. त्यामुळे समुहातील व्यक्तीचे संबंध जास्त घट्ट होतात. यातून समूहाबरोबर राहण्याच्या दबाव वाढतो. समूहाने आपला स्वीकार करावा. म्हणून समूहातील इतर सभासदा प्रमाणे वर्तन केले जाते. परंतु एकात्मता कमी झाल्यास आकर्षक कमी होऊन एकमेकांशी एक सारखे वागण्यात फरक पडतो. कॅडॉल (१९८८) यांना असे आढळून आले की मैत्रीचा कालावधी जसजसा वाढत गेला तशी मैत्रीत वाढ झाली व मैत्रिणींच्या सवयीचे अनुकरण केले जाऊ लागले. 

२. समूहाचा आकार (Size of Group):

समूहातील व्यक्तीची संख्या वाढली कि अनुसारिताही वाढत जाते. समूहातील सदस्यांमध्ये एकमत निर्माण होते. परंतु त्यात विशिष्ट्य मर्यादिपर्यंत हा फरक जाणवतो. ३ पर्यंत एकमत दिसून येते. अँशच्या प्रयोगात २ ते १६ पर्यंत व्यक्तींची संख्या वाढवत नेली असता ४ सदस्यांपर्यंत अनुसारीता वाढत असल्याचे दिसते. पुढे मात्र हा फरक दिसून येत नाही.

३. सामाजिक मानदंड (Social Norms):

समाजात व्यक्तीने कशा पध्दतीने वर्तन करावे याचे काही नियम असतात. यालाच सामाजिक मानदंड असे म्हणतात. हे मानदंड लिखित अलिखित स्वरूपाचे असतात. लिखित नियमात औपचारिकता असते. जसे सरकारी कार्यालय, दवाखाने शाळा महाविद्यालय या ठिकाणी व्यक्तीने कसे वर्तन करावे. अलिखित नियमात अनौपचारिकता असते. जसे समाजात वावरतांना स्त्री-पुरुष बोलतांना किती अंतर असावे, सार्वजनिक ठिकाणी गोंधळ न घालणे 

सामाजिक मानदंडात पुन्हा दोन प्रकार पडतात. ते पुढील प्रमाणे- 

१) वर्णनात्मक मानदंड 

२) आज्ञाधारक मानदंड

वर्णनात्मक मानदंडात विशिष्ट परिस्थितीत सर्वसामान्य व्यक्ती कसे वर्तन करतात याची माहिती मिळते. तर आज्ञाधारक मानदंडात कोणत्या प्रकारचे वर्तन योग्य अथवा अयोग्य याची माहिती मिळते. दोन्ही प्रकारच्या मानदंडाचा व्यक्तीवर्तनावर प्रभाव पडत असतो. सियालदिनी यांच्या मते जेव्हा समाजविघातक वर्तन घडण्याची शक्यता असते. तेव्हा आज्ञाधारक मानदंड अधिक परिणाम कारक असतात. कारण व्यक्ती यावेळी इतर व्यक्ती कसे वर्तन करतात याकडे लक्ष देते. त्यामुळे व्यक्तीही सामाजिक मापदंडानुसारच वर्तन करते.