आज्ञापालन व अधिकार (Obedience and Authority)
वरिष्ठांच्या अथवा सत्ताधाऱ्यांच्या आदेशाप्रमाणे वागणे म्हणजे 'आज्ञापालन' होय अर्थात त्यांच्या आदेशानुसार वागणे म्हणजे आज्ञापालन होय.
आज्ञापालनात भिती असते. शाळा, सैन्यदलात आज्ञापालनाचा उपयोग केला जातो. लहानपणी आई-वडील, शिक्षकांचे आज्ञेचे पालन आपण करत आलो आहेत. काही व्यक्ती अधिकारी व्यक्तीने दिलेल्या विघातक कृत्याचेही आज्ञापालन करतांना दिसतात. विघातक अज्ञापालन व्यक्ती का करते.
यासाठी मिलग्रॅम (१९६०) यांनी केलेला प्रयोग प्रसिध्द आहे. त्यांनी प्रयोगात दोन गट केलेत. या गटात काही विद्यार्थी, तर काही विद्यार्थी शिक्षक बनलेत. विद्यार्थी चुकल्यास शिक्षकांनी विद्यार्थाना विजेचा शॉक द्यायचा होता. विद्यार्थ्याला विजेच्या खूर्चीवर बसविण्यात आले. १५ ते ४५० वोल्टपर्यंत शॉक शिक्षकांना देता येत होता. विद्यार्थीच्या प्रत्येक चुकीला शॉकची तीव्रता वाढवायची असे त्यांना सांगण्यात आले. शिक्षक अनेक पर्यायी शब्दांच्या याद्या मायक्रो क्रिनवरून वाचत होते. विद्यार्थी त्यांच्या समोर असलेल्या चार बटनापैकी एक बटन दाबून पतिक्रिया देत होते. चूक झाली शॉक दिला जात होता. प्रत्यक्षात विद्यार्थी हा प्रयोगकर्त्याचा हस्तक होता. त्यांना शॉक लागत नव्हता परंतु शॉक बसत आहे असे नाटक करण्यास त्यांना सांगितले होते.
शिक्षकांची भूमिका करणारे प्रयुक्त मात्र अस्वस्थ होते. कारण त्यांना असे वाटत होते. आपण खरच शॉक देत आहोत. शॉकची तीव्रता जशी वाढत होती तसे ते बैचीन होत होते. ३७० वोल्टच्या पुढे शॉक गेल्यानंतर त्यांनी मिलग्रामकडे पाहिले. परंतु मिलग्रमने प्रयोग पुढे चालु ठेवण्यास सांगितले.
वरील आकृतीत शिक्षक, विद्यार्थी आणि प्रयोगावर अधिकार / सत्ता दाखविणारा (नियंत्रण) प्रयोगकर्ता दिसत आहे. प्रत्यक्षात अपेक्षा होती की शिक्षक २४० वॉल्टच्या पुढे जाणार नाहीत. परंतु ३०० वॉल्टच्या शॉक देई पर्यंत शिक्षकाने नकार दिला नाही. ३०० वॉल्ट पलीकडे जाण्यास ४० पैकी ५ प्रयुक्तांनी नकार दिला. २६ प्रयुक्त ४५० वॉल्ट पर्यंत शॉक देत राहिले. तसे पाहता शॉक प्रत्यक्षात दिला जात नव्हता. हे ऐकून शिक्षक प्रयुक्तांना बरे वाटले. प्रयोगादरम्यान ते अस्वस्थ होते. ४० पैकी ३५ प्रयुक्तांनी ३०० वॉल्ट च्यापुढे शॉक दिला. अर्थात बहुतांश लोक आज्ञापालन करतात हे स्पष्ट होते.
व्यक्ती आज्ञापालन का करतात याची काही कारणे पुढील प्रमाणे आहेत.
- लहान पणापासून मोठ्या व्यक्तींच्या आज्ञेचे पालन करण्याचे संस्कार व्यक्तीवर केले जातात. म्हणून पुढील वयात देखील आज्ञापालनाची प्रवृत्ती दिसते.
- कायदा हा सर्वोच्च असतो आपण कायद्याचे पालन केले पाहिजे म्हणून आज्ञापालन केले जाते.
- जर आपण आज्ञेचे पालन केले नाही तर आपल्याला शिक्षा होईल. या भितीने आज्ञापालन केले जाते.
- काही व्यक्तींना अधिकार असतो. त्यांचे आज्ञापालन करावे ते आपले कर्तव्य असते असे काही व्यक्तींना वाटते.
- जर आपण आज्ञापालन न केल्यास समूह आपल्याला बहीष्कृत करेल म्हणून आज्ञापालन केले जाते.
परंतु योग्य आदेश असेल तरच आज्ञापालन करणे योग्य असते. बहुतांशी अधिकारी विघातक स्वरूपाची कामे व्यक्तीकडून करून घेतात. ते कारणे योग्य नसते. तरीही त्यांच्या आज्ञेचे पालन केले जाते.
अशा स्वरूपाचे आज्ञा पालन व्यक्तीकडून का केले जाते. यासंदर्भात पुढील अभ्यासात बघूया.
विघातक आज्ञापालनाची मानसशास्त्रीय कारणे
- जे व्यक्ती विघातक आज्ञापालन करतात त्यांचे म्हणणे असते कि मी फक्त वरिष्ठांच्या आज्ञेचे पालन करतो. विघातक गोष्टींची जबाबदारी माझी नसून आज्ञा देणाऱ्यांची आहे.
- खाकी कपड्यांच्या व्यक्तींना अधिकार असतात. आपण त्याचा आदेशाचे पालन करावे हा समज असतो. म्हणून लष्कर, पोलीसाचे आज्ञापालन जास्त दिसते.
- आज्ञापालनाची तीव्रता हळूहळू वाढत जाते. एकदा आदेश मान्य केला की पुढील आदेश व्यक्ती टाळत नसते. पुढील कितीही आदेश तीव्र असला तरी त्याचे पालन व्यक्ती करते. मिलग्रॅमच्या प्रयोगात सुरुवातीला कमी शॉक दिला नंतर शॉकची तीव्रता वाढली.
- विघातक आज्ञापालनाची समाजाला झळ / त्रास होतो. जर्मनीत नाझी लोकांनी ज्यू लोकांना दिलेला त्रास सर्व जगाला माहित आहे. म्हणून मानसशास्त्रीय कारणांमधूनच संशोधकांनी त्यावर उपाय सांगितले आहेत. ते पुढीलप्रमाणे.
- वरिष्ठ आदेश देतात तेव्हा त्या दृष्कृत्याला ते जबाबदार नसून. आज्ञापालन करणारी व्यक्ती स्वतःच जबाबदार असते. हे व्यक्तीच्या लक्षात आणुन दिल्यास प्रवृत्ती कमी होईल.
- ज्या व्यक्ती आज्ञापालन करीत नाही अशा व्यक्तीची उदाहरणे आज्ञापालन करणाऱ्या व्यक्तीसमोर ठेवणे व तिच्यात जागृतता तयार करणे.
- आज्ञापालन करतांना व्यक्तीने त्यामागील हेतू समाजून घेणे. हेतू मान्य नसेल तर आज्ञापालन न करणे. आपल्या मतावर ठाम राहणे. विवेक पध्दतीने वागणे.
Social Plugin