प्रेरणात्मक संघर्ष स्वरूप, प्रकार

 प्रेरणात्मक संघर्ष, स्वरूप प्रकार

स्वरूप

व्यक्तीच्या इच्छा-आकांक्षा न थांबणाऱ्या आणि न संपणाऱ्या आहेत. अशा इच्छारुपी गरजा पूर्ण करताना काहीवेळेस तारेवरची कसरत व्यक्तीला निरंतर करावी लागते. एखादी गरज पूर्ण झाली नाही की व्यक्तीमध्ये निराशा निर्माण होते. यातून संघर्षाचे परिणाम समोर येतात. एखादा विद्यार्थी एमपीएससीचा अभ्यास चार वर्षे करतो आहे पण एकही परीक्षा पास होत नाही अशी परिस्थिती निर्माण होतांना आता अभ्यास करणे सोडावे की सुरू ठेवावे असा व्यक्तीचा विचार चाललेला दिसून येतो. अशा दोन प्रेरणा व्यक्तीत निर्माण झाल्यास त्यापैकी कोणती एक प्रेरणा पूर्ण करावी याबाबत व्यक्तीमध्ये विचार डोकावत असतो. यावेळेस व्यक्तीची द्विधा मनःस्थिती असलेली पाहायला मिळते. यातून प्रेरणा संघर्ष निर्माण झाल्याचे सूचित होते.

प्रेरणात्मक संघर्षाचे प्रकार (Types of Conflict)

प्रेरणात्मक संघर्षाचे २ प्रकार पडतात

अ) व्यक्ती-अंतर्गत संघर्ष (Intraconflict)

ब) आंतरवैयक्तीक संघर्ष (Inter-Conflict)

अ) व्यक्ती-अंतर्गत संघर्ष (Intraconflict)

दैनंदिन जीवन जगत असताना व्यक्तीमध्ये असे प्रेरणा संघर्ष निर्माण होताना दिसून येतात. व्यक्ती तितक्या प्रवृत्ती आहेत. त्यामुळे प्रत्येक व्यक्तीत सारख्याच प्रकारच्या गरजांबाबत संघर्ष असलेला दिसून येत नाही तसेच प्रत्येक वेळेससुद्धा व्यक्तीत सारख्याच घटकांबाबत प्रेरणेमध्ये संघर्ष निर्माण झालेला दिसून येत नाही. ही संघर्षाची मालिका व्यक्तीनुसार बदलते तशीच ती वेळेनुसार सुद्धा बदलत असते. 

अशा या अनेकविध प्रेरणा संघर्षाचे प्रकार कोणकोणते आहेत ते पुढीलप्रमाणे लक्षात घेवू या.

१) उपगम-उपगम संघर्ष (Approach-Approach Conflict) 

अनेकवेळा व्यक्तीसमोर दुहेरी ध्येय निर्माण होते. व्यक्तीला दोन्हीही ध्येये ही सारखीच वाटतात पण दोन्ही ध्येये व्यक्ती पूर्ण करू शकत नाही; त्यापैकी व्यक्तीला एकाची निवड करावयाची असते. ज्या संघर्षामध्ये दॉन ध्येयांपैकी फक्त एकाचीच निवड करणे हे शक्य होते अशा संघर्षाला उपगम-उपगम संघर्ष असे म्हणतात. 

उदा. बी.ए.-१ ला विषय निवडताना समाजशास्त्र व मानसशास्त्र असे दोन्ही विषय घ्यावयाचे असल्यास संघर्ष निर्माण होतो. कारण हे दोन्ही विषय एकाच गटात असल्याने दोनपैकी एकच विषय निवडायचा असतो त्यामुळे दोन्ही आवडीच्या विषयांपैकी कोणता विषय निवडायचा याबाबत गोंधळ निर्माण होतो.

यामध्ये व्यक्ती दोन्ही गरजांप्रती सकारात्मक असतो पण एकाचीच निवड करणे व्यक्तीला आवश्यक असते; यामध्ये व्यक्तीत बराच गोंधळ उडतो. कारण एकाच वेळी दोन्ही आवडीची क्षेत्रे वा घटक व्यक्तीच्या डोळ्यासमोर असतात. त्याला तौलनिक दृष्टीने कसे काय बघावे असा प्रश्न व्यक्तीच्या डोळ्यासमोर उभा राहतो. याबाबत व्यक्तीला वेळेत निर्णय घ्यावयाचा असतो तर दोन्ही ध्येयेही हातातून निसटू शकतात.

२) अपगम-अपगम संघर्ष (Avoidance-Avoidance Conflict) 

व्यक्तीच्या समोर ज्यावेळेस अशी ध्येये उभी राहतात जी दोन्ही ध्येये व्यक्तीला नकोशी वाटतात. व्यक्तीसमोर दोन गरजा उपस्थित आहेत पण त्या नावडत्या आहेत. व्यक्तीला त्या दोन्ही गोष्टी नाकारता येत नाही; त्यातली एक गोष्ट तरी व्यक्तीला स्विकारावी लागते. दोन नावडत्या गोष्टींपैकी कोणती एक निवडायची असा संघर्ष जेव्हा निर्माण होतो त्या संघर्ष प्रकाराला अपगम- अपगम संघर्ष असे म्हणतात. 'इकडे आड तिकडे विहीर' अशीच अवस्था या संघर्ष प्रकारात होत असल्याची दिसून येते.

उदा. बारावी विज्ञान शाखेला प्रवेश घेतांना गणित आणि भौतिक हे विषय सोडून विद्यार्थ्याला प्रवेश निश्चित करावयाचा असतो परंतु दोन्ही विषय विद्यार्थ्याला नकोसे वाटतात; यापैकी कोणताच नको असे वाटत असते. दोनपैकी एक तर कोणतातरी घ्यावाच लागेल नाहीतर बारावीला प्रवेश होणारच नाही. अशावेळी दोन्ही विषय नावडते असतांना गणित किंवा भौतिक यापैकी एकाची निवड करावीच लागते. एखाद्या ठिकाणी काही वर्षाच्या परिश्रमानंतर नोकरीची ऑर्डर आली. त्यात व्यक्तीसमोर दोन ठिकाणची नावे डोळ्यासमोर देण्यात आली. 

कोणतेतरी एक ठिकाण व्यक्तीने निवडावे अशी त्यात अट आहे. अशावेळी व्यक्तीत संघर्ष निर्माण होतो. दोन्ही नको आहे पण त्यातील एक निवडावे लागेल कारण एकही निवडले नाहीतर हातची नोकरी देखील सोडावी लागू शकते. अशा प्रकारचा प्रेरणा संघर्ष वैयक्तिक जीवनात अनेकदा निर्माण झालेला असतो. अशावेळी दोन ध्येयांपैकी दोन्हीही नको असे ठरविणे फारच घातक असते. या संघर्ष प्रकारातून भावनिक ताण मोठ्या प्रमाणात निर्माण होतो. यातून मार्ग काढणे म्हणजे तारेवरची कसरतच असते.

३) उपगम-अपगम संघर्ष (Approach - Avoidance Conflict) 

या प्रकारच्या संघर्षामध्ये व्यक्तीसमोर एकच ध्येय असते. त्याला निवडावे की निवडू नये असा द्विधाभाव निर्माण होतो; ज्यात एकाच घटकाबद्दल आवड वा नावड निर्माण झालेली असताना जो संघर्ष निर्माण होतो त्या संघर्ष प्रकाराला उपगम-अपगम संघर्ष असे म्हणतात. एकाच वेळी एकच गोष्ट स्विकारावी की स्विकारू नये असे वाटत असते. उदा. जिम लावल्यास शरीराला पूर्णतः आकार येईल व शरीर योग्य व मजबूत दिसेल पण जिमने हाताचे दुखणे वाढेल, अशी द्विधा अवस्था निर्माण होते. आजीच्या गावाला गेला तर खूप फ्रेश वाटेल व मज्जा करता येईल पण पुस्तकासाठी जमविलेला पैसा तिकीटामध्ये निघून जाईल अशी भिती निर्माण होते. असे एकाच गोष्टीबद्दल आकर्षणता व विकर्षता निर्माण होते.

अशाप्रकारे या संघर्षात व्यक्तीसमोर एकच उद्दीष्ट निर्माण झालेले असते पण त्या एकाच उद्दीष्टाबद्दल अनुकूल भाव काही वेळासाठी निर्माण होतात तर काही वेळासाठी प्रतिकूल भाव निर्माण होतात. आकृतीमध्ये धन आणि ऋण अशी परिस्थिती दाखविलेली आहे. या बाबतीत एकाच उद्दीष्टाबाबत असा दुहेरी पेच निर्माण झाला असता त्यातून मार्ग काढणे इतके शक्य नाही. याबाबत मेंदूमध्ये बरीच कालावाकालव झालेली असते. दीर्घकाळपर्यंत दोलायमान परिस्थिती व्यक्तीची निर्माण होत असते. अशा संघर्षमय परिस्थितीत एका धन किंवा ऋण निर्णयापर्यंत यावे लागते. यातील एका घटकाला निवडण्यासाठी संघर्ष वाढतो. चिंता, ताणतणाव वाढून आंतरीक संघर्ष वाढायला लागतो.

४) द्विउपगम-अपगम संघर्ष (Double Approach - Avoidance Conflict) 

या संघर्ष प्रकारात व्यक्तीसमोर दोन क्षेत्रे असतात; यातील प्रत्येक एका क्षेत्राबद्दल आवड वा नावड असे द्विमत तयार झालेले असते. अशा संघर्ष प्रकाराला द्वि-उपगम-अपगम संघर्ष असे म्हणतात. अशा क्षेत्रापैकी एका क्षेत्राची निवड करणे आवश्यक वा अपरिहार्य असते. विवाहासाठी वर निवडताना मुलगा नोकरीला आहे पण दूर आहे असा विचार निर्माण होतो. आपल्या भागातला मुलगा खाजगी कंपनीला आहे पण साधारण आहे. यापैकी दोन्ही ध्येयांबाबत मुलीच्या मनामध्ये संभ्रम निर्माण होतो. नेमक्या कोणत्या मुलाची जोडीदार म्हणून निवड करायची अशी द्विधा मनःस्थिती तयार होत असते.

अशाप्रकारे अनेक वेळा दोन वेगवेगळे क्षेत्र डोळ्यासमोर उभे राहतात. दोन्हीही क्षेत्रात काही चांगल्या गोष्टी असतात तर काही बाबतीत नकोशा गोष्टी असतात. दोन्ही क्षेत्राबाबत आवड वा नावड अशी परिस्थिती निर्माण होत असते. या दोन क्षेत्रामध्ये निवड करतांना अतिशय तारेवरची कसरत होते. द्विधाभाव स्थिती निर्माण झालेली असते. मोठ्या प्रमाणात ताण हा वाढत जातो, पण यातूनही कोणत्यातरी एका क्षेत्राची व्यक्तीला निवड करणे इष्ट ठरते कारण यातून संघर्षाला पूर्णविराम मिळतो. आनंद व समाधान मिळण्यास मदत मिळते.

अशाप्रकारे अपगम-अपगम, उपगम-उपगम, उपगम-अपगम, द्विउपगम- अपगम संघर्ष व्यक्तीगत जीवनामध्ये निर्माण होत असतात; ज्यातून योग्य मार्ग काढल्यास व्यक्तीचे आयुष्य हे अधिक सुकर होण्यास मदत मिळते.

ब) आंतरवैयक्तीक संघर्ष (Inter-Conflict)i

व्यक्ती तेवढ्या प्रवृत्ती आहे. त्यामुळे कोणत्याही दोन व्यक्तीमधील मतात, विचारात बरीच भिन्नता, फरक असलेला दिसून येतो. व्यक्ती-व्यक्तीमध्ये असलेला हा संघर्ष असतो. दोन व्यक्तीपैकी एका राजकीय क्षेत्रातील बदल महत्वाचा वाटतो तर दुसऱ्या व्यक्तीला सामाजिक बदल अतिशय महत्वाचा वाटतो. म्हणजेच दोन व्यक्तीमधील एका विचारावर ठाम नसण्याची विचारसरणी यात असलेली दिसून येते. दोन्हीही व्यक्ती आपला मुद्दा बरोबर आहेत असे म्हणतात व कोणा दुसऱ्याचे ऐकूण घेणे त्यांना श्रेयस्कर वाटत नाही.

राजकीय, सामाजिक, शैक्षणिक इत्यादी क्षेत्रात बऱ्याचदा व्यक्ती कार्य करीत असतात. एकाच क्षेत्रात सोबत दोन व्यक्तींनी कार्य केल्यानंतर बऱ्याचदा दोन व्यक्तीत संघर्ष निर्माण होतो व दोन्ही व्यक्ती एक दुसऱ्यापासून दूर जातात. अशावेळी त्यांच्यातील संघर्षाच आपल्याला पाहायला मिळतो. राजकीय पक्षात बरेचदा असेच होते. दोन व्यक्तीत फुटीरता निर्माण होते. हे एका मुद्यावर ठाम मत न झाल्याने निर्माण होते. शिक्षणावर भर देणारे दोन व्यक्ती आहेत मात्र एकाला धार्मिक शिक्षण महत्वाचे वाटते तर दुसऱ्याला लैंगिक शिक्षण महत्वाचे वाटते. पण आपले म्हणणे हेच बरोबर आहे असे दोन्ही व्यक्तीला वाटते. तेव्हा माघार घेणे दोन्हीला जमत नाही म्हणून शैक्षणिक प्रेरणेने जागृक असणाऱ्या व्यक्ती-व्यक्तीत हा संघर्ष निर्माण झालेला आपल्याला पाहायला मिळतो.