प्रायोगिक पद्धती

प्रायोगिक पद्धती (Experimental Method)

मानसशास्त्राच्या इतर अभ्यास पद्धतींपैकी प्रायोगिक पद्धती अचूक व व्यवस्थितपणे निष्कर्ष मिळवून देणारी पद्धती आहे. प्रायोगिक पद्धतीचे सर्वात महत्वाचे वैशिष्ट म्हणजे एक आणि इतर परिवर्त्यांमध्ये संबंध प्रस्थापित केला जातो; ज्याला सहसंबंध म्हटले जाते. यामध्ये विश्वसनीयता व वस्तुनिष्ठता जास्तीत जास्त असते.

मानसशास्त्रातील प्रयोग हे इतर प्रयोगांपेक्षा वेगळे असतात. मानसशास्त्रामध्ये प्रयोग करीत असतांना खालील टप्प्यातून जावे लागते. 

• समस्या
• गृहीतके
• गृहीतके तपासणे
• परिस्थितीवर नियंत्रण
• निरीक्षणाची नोंद व निष्कर्ष
• पडताळा

अशा या वरील सहा घटकांतून अभ्यास म्हणून निवडलेल्या विषयाला सामोरे जावे लागते तेव्हा त्याचा निकाल स्पष्ट होतो. प्रयोग करीत असतांना काही महत्वाचे घटक लक्षात घ्यावे लागतात. ते पुढीलप्रमाणे -

i) गृहितके (Hypothesis) 

विषयाचा अभ्यास करण्यासाठी समस्या आपल्यासमोर उभी राहते. निवडलेल्या समस्यांचे उत्तर आधीच आपल्याला 'अमुक असेल' असे वाटते. अशा या समस्येच्या संभाव्य उत्तरालाच गृहीतक म्हटले जाते. उदा. अंतर्मुखी व्यक्ती कमी बोलतात, आर्थिक उत्पन्न कमी असणाऱ्या व्यक्तींमध्ये मानसिक नैराश्य जास्त असते, अशी गृहीतके मांडली जातात.

ii) परिवर्त्य (Variables) 

प्रयोगात परिवर्त्याची भूमिकाही अतिशय महत्वाची असते. असे हे परिवर्त्य म्हणजे ज्यामध्ये परिवर्तन घडून येवू शकते असा घटक होय. प्रयोगामध्ये प्रयोग परिस्थितीवरच नियंत्रण ठेवले जाते. प्रयोगामध्ये खालीलप्रमाणे परिवर्त्याचा वापर केला जातो.

अ) स्वतंत्र परिवर्त्य (Independent Variables) - 

स्वतंत्र परिवर्त्य म्हणजे असे परिवर्त्य होय; ज्यात प्रयोगकर्ता बदल करतो व ज्याचे नियंत्रण हे प्रयोगकर्त्याच्या हातात असते. यातील परिवर्तन हे इतर कोणत्याही घटकावर अवलंबून नसल्याने याला स्वतंत्र परिवर्त्य म्हटले जाते. उदा. कपड्याचा वर्तनावर होणारा परीणाम. यातील कपड्यावर प्रयोगकर्त्याचे पूर्णतः नियंत्रण असते. कोणते कपडे केव्हा द्यायचे व तपासायचे हे प्रयोगकर्त्यावर अवलंबून असते.

ब) आश्रीत परिवर्त्य (Dependent Variables) 

आश्रीत परिवर्त्य म्हणजे असे परिवर्त्य जे स्वतंत्र परिवर्त्यावर अवलंबून असतात, स्वतंत्र परिवर्त्यात बदल घडवून आणल्यास आश्रीत परिवर्त्यामध्ये बदल घडून येतो. प्रयोगात उद्दीपकांना प्रतिक्रिया दिल्या जातात. यालाच आश्रीत किंवा परतंत्र परिवर्त्य असे म्हटले जाते. आश्रीत परिवर्त्य हा एक परिणाम आहे तर स्वतंत्र परिवर्त्य हे त्याचे कारण आहे. उदा. अध्ययन प्रयत्नामुळे स्मृती क्षमतेत किंवा धारणेत वाढ होते, यातील घारणक्षमता ही अध्ययन प्रयत्नांवरच अवलंबून आहे म्हणून ते आश्रीत परिवर्त्य आहे.

क) नियंत्रीत परिवर्त्य (Controlled Variables) - 

मानवी वर्तनावर बरेच घटक हे परिणाम करीत असतात. यातील सर्वच घटक हे आवश्यक नसतात. त्यातील काही घटकांना थांबवून ठेवावे लागते वा नियंत्रीत ठेवावे लागते. अशा सर्व परिवर्त्यांना नियंत्रीत परिवर्त्य असे म्हणतात. उदा. खोलीचे प्रत्यक्षीकरण हा प्रयोग करीत असतांना ध्वनी व प्रकाश या बाहेरच्या घटकांना नियंत्रीत करणे गरजेचे असते.

iii) गट (Group) - 

मानसशास्त्रीय प्रयोग करीत असतांना समूह तयार केले जातात ते पुढीलप्रमाणे-

अ) प्रायोगिक गट (Experimental Group) 

प्रायोगिक गटाला प्रयोगकर्ता हा प्रशिक्षण देतो. प्रयोग गटातील व्यक्ती ह्या नियंत्रीत गटातील व्यक्तीप्रमाणेच असतात. त्यांची बुद्धि, वय, उंची, लिंग या आधारावर सारखेपणा असतो.

ब) नियंत्रीत गट (Controlled Group) - 

नियंत्रीत गटातील व्यक्तीला कोणत्याही प्रकारचे प्रशिक्षण दिल्या जात नाही. परंतु प्रायोगिक गटातील व्यक्तीसारखेच गुणधर्म याही समुहात असतात. स्वतंत्र परिवर्त्याचा परिणाम हा नियंत्रीत गटासाठी वापरला जात नाही.

प्रायोगिक पद्धतीचे फायदे

• प्रायोगिक पद्धतीमध्ये प्रयोगकर्ता बाह्य घटकांना नियंत्रीत करतो.
• इतर पद्धतीपेक्षा या पद्धतीत निष्कर्ष बिनचूक असतात.
• प्रायोगिक पद्धतीत प्रयोग हे वारंवार करुन पाहिले जातात.
• या पद्धतीत सहसंबंध शोधला जातो. 
• या पद्धतीमुळे शास्त्रीय निकाल मिळतो.
• या पद्धतीमुळे विश्वसनीय व सत्य माहिती मिळण्यास मदत मिळते.

प्रायोगिक पद्धतीचे तोटे 

• प्रयोगकर्त्याच्या अपेक्षांचा प्रयोगावर परिणाम होतो. 
• प्रायोगिक पद्धतीमध्ये प्रत्येक घटकालाच नियंत्रीत ठेवणे अशक्य आहे.
• सर्वच परिस्थितीमध्ये प्रायोगिक पद्धती वापरणे शक्य होत नाही.
• प्रायोगिक गट व नियंत्रीत गटातील व्यक्ती आपल्या सांगण्यानुसारच ऐकतील याची शक्यता कमी असते.
• प्रायोगिक पद्धतीमुळे व्यक्तीच्या वर्तनात कृत्रीमता येते.
• व्यक्तीच्या आंतरिक व बाह्य घटकांवर सतत नियंत्रण ठेवणे शक्य होत नाही. प्रत्येक वेळी व्यक्तीचे वर्तन सारखेच राहील हे शक्य होत नाही. 

प्रायोगिक पद्धतीत अनेक प्रकारचे संभाव्य तोटे दिसत असले तरी शास्त्रीय दृष्टीकोनातून पाहता आजच्या स्थितीत प्रायोगिक पद्धती मोठ्या प्रमाणात अवलंबिली जाते.