प्रेरणा म्हणजे काय? प्रेरणेचे विविध प्रकार

 प्रेरणा म्हणजे काय? प्रेरणेचे विविध प्रकार स्पष्ट करा.

जे. पी. गिलफोर्ड यांच्या मते, “कोणत्याही क्रियेला प्रारंभ करून देणारी किंवा ती क्रिया चालू ठेवण्यास प्रवृत्त करणारी आंतरीक प्रचोदक शक्ती म्हणजे प्रेरणा होय." 

प्रेरणांचे प्रकार (Types of Motive)

प्रेरणांचे २ प्रकार पडतात.
१. जैविक प्रेरणा (Biological Motives) 
२. सामाजिक प्रेरणा (Social Motives) 

अ) जैविक प्रेरणा (Biological Motives) :

जैविक प्रेरणा ह्या व्यक्तीच्या जीवाशी संबंधित आहे, यालाच 'शारीरिक प्रेरणा' असेसुद्धा म्हणतात. या प्रेरणा पूर्ण झाल्याशिवाय व्यक्ती जीवंत राहणे शक्यच नाही. या प्रेरणांची पूर्ती करण्यासाठी व्यक्तीला धडपड करावी लागते तसेच व्यक्ती स्वतःहून प्रयत्न करतोच. अशा या अतिआवश्यक जैविक प्रेरणा कोणत्या हे पुढील घटकांवरून लक्षात येईल.

१) भूक (Hunger) - 

भूक ही व्यक्तीची प्राथमिक गरज आहे. काही वेळ वा एक-दोन दिवस व्यक्ती अन्नाशिवाय राहू शकतो, परंतु नंतर यापासून दूर राहणे म्हणजे स्वतःच्या आयुष्यावरच कुन्हाड मारून घेण्यासारखे आहे. 

अशा या 'भूक' जैविक गरजेमध्ये कोणत्या शारीरिक यंत्रणेची महत्वाची भूमिका असते हे पुढील मुद्यांवरून जाणून घेवू या.

१.अधश्चेताक्षेपक : भुकेची प्रेरणा निर्माण करण्याच्या कार्यात अधश्चेताक्षेपकाचा अतिशय महत्वाचा कार्यभाग असतो. भुकेचे मुख्य नियंत्रण कार्य या भागाद्वारेच घडून आलेले दिसते. यातील 'लेटरल हायपोथेलॅमस' हा भाग आपल्याला 'भूक लागलेली आहे' अशी सूचना प्रदान करते. तसेच 'वेन्ट्रो मिडीयल हायपोथेलॅमस' हा भाग आपल्याला भूकेचे क्षमन झाल्याचे, तृप्ती, समाधान झाल्याची सूचना देतो. अशाप्रकारे संपूर्ण हे केंद्र व्यक्तीला भूकेच्या गरजेबाबत समस्थितीत आणण्याचा प्रयत्न करतो.

२.जठराचे आकुंचन : अन्नाबाबत गरज निर्माण झाल्यास वा भूक लागल्यास जठर आकुंचनाची क्रिया निर्माण होते. जठराचे आकुंचन निर्माण झाल्यास चेतापेशीद्वारे याची सूचना अधश्चेताक्षेपकाला मिळते, ज्यातून व्यक्ती अन्नासाठीचे प्रयत्न करतो व अन्न मिळताच जठराचे आकुंचन होणे थांबते.

३.शरीरातील चरबी : अन्न जास्त प्रमाणात सेवन केल्यास शरीरामध्ये चरबी साठली जाते. या चरबीतून 'ऑब' नावाचे प्रोटीन रक्तात मिसळले जातात. याचे संकेत अधश्चेताक्षेपकाला मिळाल्यास अन्नाची मात्रा घेणे कमी होते.

४.रक्तशर्करा : भुकेच्या मात्रेवर रक्तशर्करेचा परिणाम होतो. रक्तातील साखरेचे प्रमाण कमी झाल्यास व्यक्तीची भूक वाढते तसेच रक्तातील साखरेचे प्रमाण जास्त झाल्यास व्यक्तीची भूक मंदावते. याबाबतचे संकेत अधश्चेताक्षेपकाला चेतापेशीमार्फत मिळत असतात, यातूनच अन्नग्रहण कितपत करायचे याबाबतचा संदेश मिळत असतो.

५.सामाजिक सांस्कृतिक घटक: भूकेची मात्रा ही शारीरिक यंत्रणेवरच अवलंबून राहत नाही तर यामध्ये सामाजिक-सांस्कृतिक घटकांचाही हातभार लागत असतो. प्रदेशानुसार, संस्कृतीनुसार काही विशेष पदार्थ प्रसिद्ध असतात. अशा प्रसिद्ध पदार्थांची मेजवानी असल्यास व्यक्तीकडून जरा जास्तच खाल्ले जाते. मथुरेचा पेढा समोर दिसताच जेवण केल्यानंतरही एक-दोन पेढे जाणिवपूर्वक खाल्ले जातात. महाराष्ट्रात भाकरी प्रसिद्ध आहे. परंतु आता दुर्मिळ झालेली आहे. ती दिसताच व्यक्ती पोळीपेक्षा नवाळी म्हणून भाकरीला अग्रस्थान देतात. पाश्चिमात्य संस्कृतीमध्ये आपल्याकडील प्राणी हे अतिशय प्रिय अन्न म्हणून खातात. मात्र त्यासाठी आपल्याकडे नाक मुरडतात, हा सामाजिक संस्कृतीतच फरक आहे, ज्यामुळे भूक किंवा अन्न घेण्यावर फरक पडत असतो.

२) तहान (Thirst) - 

तहान या घटकाला अतिशय महत्वाची शारीरिक प्रेरणा म्हणून ओळखले जाते. अगदी भूकेपेक्षाही पाण्याची व्यक्तीला प्राथमिक गरज आहे. अन्नाशिवाय काही वेळेपर्यंत व्यक्ती राहू शकतो परंतु पाण्याशिवाय व्यक्तीचे जगणे कठीणच होवून जाते. म्हणूनच पाण्याला हे 'जीवन' म्हटलेले आहे. या पाणी पिण्याची क्रिया सुद्धा अधश्चेताक्षेपकावरच अवलंबून असते. तहान लागण्यासाठी कोणते घटक महत्वाची भूमिका बजावतात वा सक्रीय असतात ते पुढील मुद्यांवरून लक्षात येईल.

१.घशाची कोरड : तहान लागली आहे हे कशावरून माहिती पडत असेल ते म्हणजे घसा किंवा तोंड कोरडे पडल्यामुळे होय. 'तोंड किंवा घसा कोरडा झाला आहे' असे अनेकांकडून आपल्याला ऐकायला मिळते म्हणजे व्यक्तीची पाण्याची मागणी आहे हे त्या विधानावरून लक्षात येते. कॅनन यांच्या शोधावरून असे दिसून येते की, घशाला कोरड पडल्याचे संकेतच अधश्चेताक्षेपकाला मिळाले नाही तर तहान लागत नाही. तोंडामध्ये पाणी घेतल्यास तहानेची मात्रा कमी होवून पाण्याची गरज संपते.

२.रक्त प्रमाण : शरीरातील पाण्याच्या प्रमाणावर रक्तातील प्रमाण अवलंबून असते. शरीरात पाण्याचे प्रमाण कमी असल्यास रक्ताच्या प्रमाणात घट होते तसेच शरीरातील पाण्याचे प्रमाण जास्त झाल्यास रक्ताच्या प्रमाणात वाढ होते. शरीरातील पाण्याचे प्रमाण कमी झाल्यास मूत्रपिंडाकडून रक्तवाहनाचे संकेत मिळून रक्तवाहिन्यामध्ये आकुंचन निर्माण होते. यातील संदेशाचे वहन मेंदूपृष्ठ तसेच अधश्चेतकाला मिळते. त्यातून पाणी घेण्यास वा नाकारण्याचा संदेश मिळत असतो. 

३.पेशीतील द्रव पदार्थाचे प्रमाण : पेशीतील द्रव पदार्थाचे प्रमाण शरीरातील पाण्याच्या पातळीवर अवलंबून असते. शरीरातील पाण्याचे भाग कमी झाल्यास शरीर पेशीबाहेर असलेल्या सोडीयम या क्षाराचे प्रमाण वाढते. त्यामुळे शरीर पेशीतील द्रव पदार्थ बाहेर येतो व शरीर पेशीतील द्रव पदार्थ कमी होते. चेतापेशीमार्फत माहिती ही अधश्चेताक्षेपकास मिळाल्यानंतर अन्डीडाययुरेटीक हार्मोन्सचा स्त्राव रक्तात मिसळल जातो. यामुळे मूत्रपिंडातील पाणी शोषले जाते व शरीरातील पाण्याच समस्थिती ठेवली जाते. अशा स्थितीत अधश्चेताक्षेपकाकडून पाण्याच शोध घेतला जातो. शरीरपेशीतील द्रव्य पदार्थाचे प्रमाण व्यवस्थित ठेवले जाते.

३) निद्रा (Sleep) - 

शारीरिक प्रकारच्या गरजेमध्ये निद्रेला सुद्धा अतिशय महत्वाचे स्थान आहे. याची प्रचिती जी व्यक्ती एक वा दोन दिवस झोपलेली नसेल त्यांची अवस्था पाहल्यानंतर येईल. यासाठी काही व्यक्ती झोप येत नाही म्हणून झोपेच्या गोळ्या घेतांना दिसतात. व्यक्ती सतत कामात असल्यास व्यक्तीमधील ऊर्जा कमी होते व स्नायूंना थकवा येतो. यातून व्यक्तीला विश्रांतीची गरज भासते. त्यामुळे व्यक्ती झोप घेताना दिसते. या झोपेच्या मात्रेत व्यक्तीनुसार भिन्नता दिसून येते. काही अधिक स्वस्थ झोपतांना दिसून येतात तर काही इकडे तिकडे सारखे कड फिरवितात.

या झोपेवर नियंत्रण ठेवण्याचे कार्य सुद्धा अधश्चेताक्षेपकाकडूनच होत असते. झोपेच्या काळात व जागृत अवस्थेच्या काळात मेंदूमधील बदल पाहिल्यास फरक लक्षात येतो. व्यक्ती झोपलेला आहे की जागृत आहे हे मेंदू लहरी मेंदूमध्ये कोणत्या आहेत यावरून सांगता येते. व्यक्ती गाढ झोपेत असताना 'डेल्डा लहरी' प्रामुख्याने पाहायला मिळतात तर जागृत अवस्थेत 'अल्फा लहरी'चे प्रमाण मेंदूमध्ये असलेले दिसून येते. या झोपेवरही समान व सांस्कृतिक घटकांचा परिणाम झालेला असतो तसेच त्यावरील नियंत्रणसुद्धा व्यक्ती आजूबाजूच्या वातावरणामधूनच शिकत असतो.

४) लैंगिक प्रेरणा (Sex Motivation) - 

लैंगिक प्रेरणा ही शारीरिक प्रेरणा आहे. भूक, तहान व निद्रा या शारीरिक प्रेरणेवर आंतरीक उणीवेचा परिणाम जास्त दिसून येतो मात्र लैंगिक प्रेरणेवर बाहेरील घटकांचाच परिणाम जास्त होतो. लैंगिक प्रेरणा पूर्ण होण्यासाठी व्यक्ती-व्यक्तीत संबंध प्रस्थापित होणे महत्वाचे आहे. ही प्रेरणा व्यक्तीच्या जीवनमरणाशी संबंधित नाही. या प्रेरणेवर नियंत्रण ठेवल्यास कोणतीही हानी होत नाही. समाजमान्य मार्गाने याचे विरेचन झाल्यास शारीरिक व मानसिक स्वास्थ्य अधिक चांगले राहण्यास मदत मिळते.

लैंगिक प्रेरणा ही पुढील पिढीला चालना देते. पिढी अस्तित्वात येण्याचे कारण लैंगिक प्रेरणाच ठरते, यासाठी लैंगिक प्रेरणा निर्मितीस शरीरामधील कोणते घटक जबाबदार आहे तसेच बाहेरील कोणते घटक जबाबदार आहे हे पाहणे अतिशय महत्वाचे ठरते. व्यक्तीमधील स्त्री व पुरुष अशा दोघामध्येही ग्रंथीरसाचे स्त्रवण होत असते. पुरुषामध्ये अॅड्रोजेन व स्त्रीमध्ये एस्ट्रोजेन या ग्रंथीतून होणारे स्त्राव लैंगिक प्रेरणा निर्माण करण्यास मदत करतात, यावर नियंत्रण अधश्चेताक्षेपकच करीत असते. लैंगिक प्रेरणेमध्ये विरुद्धलिंगी व्यक्ती ह्या एकमेकांकडे आकर्षित होत असतात. यासाठी मेंदूतील अॅम्फिटमाईनशी संबंधित स्त्रावामध्ये वाढ झालेली दिसते.

लैंगिक प्रेरणा निर्मित होण्यास इतर बाह्य घटकसुद्धा जबाबदार असतात. आजची टीव्हीवरील अनेक दृश्ये, पेपरमधील अनेक चित्र हे लैंगिक प्रेरणेला उत्तेजनच ठरत असते म्हणजेच व्यक्तीमधील सौंदर्य, मोहकता, आकर्षकतेचा लैंगिक प्रेरणा निर्मितीत महत्वाचा वाटा असल्याचे दिसून येते.

अशाप्रकारे भूक, तहान, निद्रा व लैंगिक प्रेरणा इ. शारीरिक प्रेरणा व्यक्तीमध्ये आवश्यक तो बदल घडवून आणून व्यक्तीला शारीरिक व मानसिकरित्या सुदृढ बनविण्याचा प्रयत्न करतात.

ब) सामाजिक प्रेरणा (Social Motives) 

व्यक्तीचे समाजाशी अतिशय महत्वाचे व घनिष्ठ नाते आहे. व्यक्ती या समाजातच वावरतो आणि अनेक गोष्टी त्यातून शिकून आपल्या आयुष्यामध्ये त्याचा वापर करीत असतो. विकास विषयाची अनेक तत्वे या समाजामधूनच व्यक्ती शिकत असतो. सामाजिक प्रेरणा ह्या व्यक्ती इतरांच्या अनुकरणातून शिकत असतो. अशा कोणत्या सामाजिक प्रेरणा आहेत त्याची चर्चा पुढीलप्रमाणे करूया.

१) संपादन प्रेरणा (Achievement Motivation) - 

संपादन वृत्ती बाळगणाऱ्या व्यक्ती ह्या नवीन कार्याला सामोरे जाणाऱ्या असतात. नवीन आव्हाने पेलणाऱ्या असतात. कार्यप्रवीण असतात, कार्याभिमुख असतात. यांना विशिष्ट यश हवे असते. जास्तीत जास्त नवनवीन करण्याकडे यांचे लक्ष असते. त्या संपूर्ण चिकाटीने व जिद्दीने कार्य करणाऱ्या असतात. व्यक्तीला कोणतीही गोष्ट ही आपोआप मिळत नाही तर ती गोष्ट मिळविण्यासाठी प्रयत्न करावे लागतात. अशा प्रेरणा पालकांकडून मुलेही शिकतात. आपल्या आजूबाजूला असलेल्या समाजातील अनेक व्यक्तींकडून शिकत असतात.

२) प्रभुत्व प्रेरणा (Power Motivation) - 

यास 'सत्ता प्रेरणा' असेही म्हणतात. प्रभुत्व प्रेरणा ही एक सामाजिक प्रेरणा आहे. इतर व्यक्तीपेक्षा श्रेष्ठत्व गाजविण्याची भावना प्रत्येक व्यक्तीत असते. आपण इतरांपेक्षा, दुसऱ्यापेक्षा सरस असावे असेही काही व्यक्तींना वाटत असते. यातून ह्या व्यक्ती अधिकार गाजविण्याचा प्रयत्न करीत असतात. इतरांना संमोहीत करून त्यांना आपल्या मताप्रमाणे करावयाला ते भाग पाडतात. प्रभुत्व प्रेरणेने प्रभावी झालेल्या व्यक्ती इतरांवर पुरेसा प्रभाव टाकण्याचा प्रयत्न करीत असतात.

प्रत्येक व्यक्तीची प्रभुत्वाची शैली ही वेगवेगळी असलेली दिसून येते. काही व्यक्ती ह्या फूटबॉल खेळात मेहनत घेवून त्यात आपला प्रभाव दाखविण्याचा प्रयत्न करीत असतात. काही व्यक्ती हे चित्र रंगविण्यातून आपला प्रभाव दाखविण्याचा प्रयत्न करतात. काही व्यक्ती बोलण्याच्या शैलीतून इतरांना प्रभावित करून राजकारणात सक्रीय नेते म्हणून पुढे येतात. काही व्यक्ती सामाजिक कार्य करून आपला प्रभाव इतरांवर टाकत असतात. आपल्या अंगी विशेष असा गुण आणून इतरांचे लक्ष स्वतःकडे आकृष्ट करण्यात काही व्यक्ती ह्या फारच यशस्वी ठरतात.

३) आक्रमण प्रेरणा (Aggression Motivation) -

आक्रमणाचे प्रकार घडून येण्यासाठी विविध प्रकारची कारणे जबाबदार आहे. उच्च तापमानाच्या स्थितीमध्ये जास्त आक्रमण घडत असल्याचे दिसते. आपला अपमान कोणी केला असता अशावेळी व्यक्तीकडून आक्रमक वर्तन घडून येते. टीव्ही, चित्रपट, न्यूजपेपर इत्यादींमधून आक्रमकतेचे चित्र पाहून आक्रमकतेची प्रेरणा व्यक्तीत जागृत होते. व्यक्ती आपल्या इच्छित उद्दीष्टांसाठी स्वतःकडून असे वर्तन घडवून आणतो. प्रत्येक व्यक्तीचा इच्छित उद्देश हा वेगवेगळा असतो. प्रत्येकाचे जीवन हे सारखे नसते.

४) सहवास प्रेरणा :

सहवासाच्या गरजेतून अनेक कुटुंब जुळलेले दिसून येतात. अनेक संघटना स्थापित होत असतांना दिसतात व अनेक देश एकसंघ असलेले दिसतात. व्यक्ती मोठी झाल्यानंतर व्यक्ती आपल्या गरजा पूर्ण करण्याचा प्रयत्न करतो परंतु त्याच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी त्याला कोणाची ना कोणाची गरज लागतच आहे. यातून व्यक्ती इतरांची आवश्यकता समजून जातो. यातून व्यक्तीची सहवासाची गरज आणखी वाढत जाते. सहवासाची गरज व्यक्तीला आनंद, सुख व समाधान मिळवून देत असते.

५) प्रतिष्ठा प्रेरणा (Prestige Motivation) - 

प्रत्येक व्यक्ती आपण एक विशिष्ट व्यक्ती व्हावे यासाठी प्रयत्नरत असते. समाजाने आपल्याला एका विशिष्ट नावाने ओळखावे असेही व्यक्तीला वाटत असते. म्हणूनच व्यक्ती त्या पद्धतीने आपली प्रतिमा इतरांसमोर ठसविण्याचा प्रयत्न करीत असतो. यातूनच व्यक्तीला स्वतःला मानाचे स्थान मिळावे, प्रतिष्ठा मिळावी असे वाटत असते.

प्रतिष्ठा प्राप्त व्हावी या गरजेतूनच व्यक्ती समाजसेवा संस्था काढून समाजसेवेचे कार्य हाती घेतो. एखाद्या कलेमध्ये कौशल्य मिळवितो, वर्गामध्ये पहिला येण्याचा प्रयत्न करतो, स्पर्धेमध्ये सहभागी होतो, अतिउच्च पदवी घेतो, डोंगराची सैर करतो, वृद्धांची सेवा करतो, कार्यक्रमात सक्रीय राहतो इत्यादी प्रकाराने सहभागी होवून वा कार्य करून नावारूपास येण्याचा प्रयत्न करीत असतो. अशाप्रकारे प्रत्येक व्यक्तीत वेगवेगळ्या प्रकारची कार्य करण्याची वृत्ती दिसून येते. त्या त्या प्रकारच्या कार्यातून व्यक्तीला विशेषत्वाने ओळखले जाते, असे व्यक्तीला वाटत असते. अशा प्रतिष्ठेची गरज काहींच्या ठिकाणी उच्च तर काहींच्या ठिकाणी निम्न असलेली दिसून येते. उच्च प्रतिष्ठेची गरज असणाऱ्या व्यक्ती आपल्या कार्यात सर्वात उच्चता मिळविण्याचा प्रयत्न करीत असतात.

प्रतिष्ठेची गरज पूर्ण झाल्यास व्यक्तीला मानसिक सुख, आनंद मिळत असते. आपण इतरांपेक्षा काहीतरी वेगळे करून दाखविले असे व्यक्तीला वाटते व यातूनच आपली ओळख आपण निर्माण करू शकलो असे व्यक्तीला वाटते. याच भावनेतून व्यक्ती सुखावतो.

६) स्वीकृतीची प्रेरणा (Acceptance Motivation) -

स्वीकृतीच्या भावनेतूनच एक व्यक्ती दुसऱ्या व्यक्तीशी अतिशय जाणीवपूर्वक, प्रेमाने व आदराने वागण्याचा प्रयत्न करते. यासाठी सामाजिक, नैतिक मूल्यसुद्धा जबाबदार असतात. या नैतिक मूल्यांच्या आधाराने व्यक्तीचे वर्तन चांगले घडून आले तर व्यक्तीला इतरांकडून चांगल्या पद्धतीने स्वीकारले जाण्याची तीव्रता बळावते.