औद्योगिक आणि संघटनात्मक मानसशास्त्राची कार्ये

 औद्योगिक आणि संघटनात्मक मानसशास्त्राची कार्ये

औद्योगिक आणि संघटनात्मक मानसशास्त्राचे क्षेत्र खूप व्यापक आहे. मानव आणि त्याचे काम ह्यांच्या परस्पर संबंधाच्या क्रिया-प्रक्रियांशी हे क्षेत्र निगडित आहे.  व्यक्तीचे भावनिक स्वास्थ्य राखण्यासाठी, कार्य-समाधान वृद्धिंगत करण्यासाठी वेतन आणि इतरही लाभ पदरात पडावेत म्हणून औद्योगिक व संघटनात्मक मानसशास्त्र विविध प्रकारची कार्ये पार पाडते. ही कार्य खालीलप्रमाणे-

1) कार्यविश्लेषण (Job Analysis) : कार्याबद्दलची पद्धतशीर माहिती गोळा करण्याच्या प्रक्रियेचा कार्यविश्लेषणामध्ये समावेश आहे. विशिष्ट कार्य करण्यासाठी लागणाऱ्या क्षमता, त्या कार्याचे स्वरूप आणि त्याच्या तपशिलाचा कार्य-केंद्रित कार्यविश्लेषणामध्ये समावेश होतो तर कार्याचे ज्ञान, कौशल्ये, क्षमता आणि यशस्वीपणे कार्य करण्यासाठी आवश्यक इतर गुणवैशिष्ट्यांच्या परीक्षणाचा समावेश कर्मचारी-केंद्रित कार्यविश्लेषणामध्ये होतो. कर्मचारी निवड, नियुक्ती, वर्गीकरण, बढती, बदली, प्रशिक्षण कार्यक्रमांचे नियोजन करणे व कार्य निष्पादन करणे इत्यादींसाठी कार्यविश्लेषण करण्याचे कार्य औद्योगिक आणि संघटनात्मक मानसशास्त्र करते. एखाद्या कार्यामध्ये कर्मचाऱ्याला प्रत्यक्षात कराव्या लागणाऱ्या प्रत्येक कृतीची व घटकांची माहिती कार्यविश्लेषणामध्ये असते. याबरोबरच कर्मचाऱ्यांच्या प्रत्यक्ष कार्याच्या ठिकाणी होणाऱ्या चुका किंवा अपघात व साधनसामग्रीची होणारी हानी याचा विचार करण्यासाठी कार्यविश्लेषणाचा उपयोग केला जातो. यासाठी प्रश्नावली व मुलाखतींचा उपयोग करून कार्याबद्दलची माहिती गोळा करून तिचे विश्लेषण करण्याचे कार्य औद्योगिक आणि संघटनात्मक मानसशास्त्रज्ञ करतात.

2) निवड आणि नियुक्ती - कोणत्याही औद्योगिक संघटनेची भरभराट होण्यासाठी कार्य अनुरूप कर्मचाऱ्यांची निवड केली जाणे आणि कर्मचाऱ्याच्या कुशलतेनुरूप त्याची योग्य पदावर नियुक्ती केली जाणे अपरिहार्य असते. त्यासाठी या क्षेत्रात काम करणाऱ्या मानसशास्त्रज्ञांना कार्यसंबंधित कौशल्यांचा शोध घेणे, कर्मचारी मूल्यमापन पद्धती विकसित करण, भिन्न भिन्न मूल्यमापन पद्धतींच्या आधारे कर्मचाऱ्यांची निवड व नियुक्ती करणे आणि योग्य कर्मचाऱ्यांना बढती देणे इत्यादी महत्त्वाची कार्ये पार पाडावी लागतात. त्यासाठी मानसशास्त्रज्ञ प्रथम भिन्न भिन्न कार्यांचा, कार्यपरिस्थितींचा अभ्यास करतात वस्तुनिष्ठ माहिती प्राप्त करतात. विशिष्ट प्रमाणित चाचणीद्वारे कार्यनिर्वर्तनाचे किती अचूक आणि यथार्थ मापन केले जाऊ शकते त्याचे प्रमाण विचार घेऊन कर्मचारी निवड आणि नियुक्तीचा निर्णय घेतात.

3) प्रशिक्षण आणि विकास -औद्योगिक विकासाच्या अगदी सुरुवातीच्याकाळात नवनियुक्त कर्मचाऱ्यांना प्रशिक्षण देण्याची कोणतीही योजना अस्तित्वात नव्हती. कर्मचारी केवळ कामावर घेतले जात असत व शेजारी काम करणाऱ्यांकडून त्यांनी कामाची माहिती करून घ्यावी अशी अपेक्षा केली जात असे. परंतु आता ही परिस्थिती पूर्णतः बदलेली आहे. उत्पादनयंत्रणा आणि कार्यप्रणाली जसजशी संकीर्ण होत जाते तसतशी प्रशिक्षणाची आवश्यकता वाढते, हे आधुनिक उद्योजकांनी व मानसशास्त्रज्ञांनी अचूकपणे हेरले आहे. प्रशिक्षण आणि विकासाच्या क्षेत्रात काम करणारे मानसशास्त्रज्ञ कार्य निर्वर्तनात सुधारणा व्हावी म्हणून प्रयत्न करतात; त्यासाठी कर्मचाऱ्यातील कोणकोणत्या कौशल्यांचा विकास साधण्याची गरज आहे त्याचा शोध घेतात व त्याअनुषंगाने प्रशिक्षण कार्यक्रमाची योजना राबवितात. व्यवस्थापकीय विकास कार्यक्रम आणि कर्मचारी प्रशिक्षण कार्यक्रम अत्यंत परिणामकारपणे राबवितात.

 

4) कार्य निर्वर्तन मूल्यांकन - कर्मचारी त्यांचे काम किती उत्तम आणि परिणामकारकपणे करतात ते निश्चित करण्यासाठी प्रमाणित निकष वा मानदंड शोधण्याच्या प्रक्रियेला 'कार्य निर्वर्तन मूल्यांकन' असे म्हणतात. त्यामध्ये कर्मचाऱ्याच्या कार्यमानाचे मूल्यमापन समाविष्ट असते. औद्योगिक व संघटनात्मक क्षेत्रात श्रेष्ठ गुणवत्ता दाखविणाऱ्यांना वेतनवाढ, बढती मिळाली पाहिजे. त्यासाठी मानसशास्त्रज्ञांनी वर्तन विषयक मूल्यमापन पद्धतींचा विकास केलेला आहे व अशा पद्धतींच्या आधारे कर्मचाऱ्यांच्या कार्यक्षमतेचे श्रेष्ठ-कनिष्ठता श्रेणीच्या आधारे मूल्यमापन करण्याची रित विकसित केलेली आहे. कार्य- निर्वर्तनाचे मूल्यमापन करताना समूह कार्ये, सांघिक कार्ये अथवा वैयक्तिक कार्ये या प्रमाणे वेगवेगळ्या दृष्टिकोनातून निष्पादन मूल्यांकन केले जाते.

5) संघटना विकास - वैयक्तिक कामगारांचे कार्य समूहांचे आणि ग्राहकांचे समाधान आणि परिणामकारकता अधिकाधिक वाढविण्यासाठी, संघटनेच्या संरचनेची विश्लेषण करण्याची प्रक्रिया म्हणजे 'संघटना विकास' होय. संघटनेअंतर्गत काम करत असलेल्या लोकांच्या कार्यामुळेच संघटनेची वाढ व परिपक्क विकास होतो. त्यामुळे या क्षेत्रात काम करणारे मानसशास्त्र वैयक्तिक समाधान, समूह बांधणी, सामूहिक आंतरक्रिया, समूह ऐक्य, समूहभावना इत्यादी घटकांशी निगडित समस्यांच्या निरसनाचे कार्य करतात.

6) कर्मचारी कल्याण आणि जीवन गुणवत्ता वाढविणे  : औद्योगिक आणि संघटनात्मक मानसशास्त्रज्ञ कार्यस्थळे मानसिक आणि शारीरिकदृष्ट्या निरोगी राखण्यासाठीसुद्धा कार्य करतात. ही प्रक्रिया बऱ्याचदा नोकरीच्या भूमिकांच्या विकासापासून सुरू होते. त्यामुळे नोकऱ्यांची फायदेशीर रचना तयार करण्याचे कार्य औद्योगिक आणि संघटनात्मक मानसशास्त्रज्ञांवर सोपविले जाऊ शकते. कार्यस्थळांमध्ये आरोग्यदायी वातावरण तयार करणे, योग्य भरपाई कार्यक्रम विकसित करणे आणि कर्मचारी कल्याण योजना तयार करून त्यांची अंमलबजावणी करणे ही कार्ये औद्योगिक आणि संघटनात्मक मानसशास्त्रज्ञ करतात. निरोगी कर्मचारी चांगले काम करून उत्पादन वाढवू शकतात हे व्यावसायिकांना वढत्या प्रमाणात जाणवत असल्याने औद्योगिक आणि संघटनात्मक मानसशास्त्रज्ञांची मागणी। यापुढील काळात वाढू शकते.