आंतरवैयक्तिक आकर्षण म्हणजे काय ? आंतरवैयक्तिक आकर्षणाची नियमके स्पष्ट करा?

व्याख्या :

वर्शेल व कूपर (१९७९) यांचे मत, एका व्यक्तीची समूहाविषयी सकारात्मक अभिवृत्ती म्हणजे 'आंतरवैयक्तिक आकर्षण' होय.

आंतरवैयक्तिक आकर्षणाची तीन नियामके आहेत ती खालीलप्रमाणे :

1. आंतरिक नियामके
2. बाह्य नियामके
3. आंतर क्रियातमक नियामके

1. आंतरवैयक्तिक आकर्षणाची आंतरिक नियामके (Internal Determinants of interpersonal Attraction)

संबधीत व्यक्तीच्या वैधानिक स्थान नियामकांना 'आंतरवैयक्तिक सचाची आंतरिक नियामके' म्हणतात. ज्या व्यक्तीकडे आपण आकर्षित होतो. त्या व्यक्तीस संबधीत व्यक्ती म्हणतात. अंतरवैयक्तिक आकर्षणाची व्यक्तीशी निगडीत सहवास व भावभावना या दोन आंतरिक नियामके आपण येथे बघणार आहोत.

a) सहवास ( Affilation): 

सहवास ही सामाजिक प्रेरणा आहे. समाजामध्ये राहण्याची व्यक्तीची प्रवृत्ती म्हणजे सहवास स्वतःच्या समूहात राहण्याची मानव अथवा प्राण्यांची प्रवृत्ती म्हणजे सहवास. सहवास ही सक्रिय वृत्ती असून तिच्यामुळे इतरांकडून स्नेह-सहानुभूती व सहकार्य या भावना वाढीस लागतात. सहवास प्रेरणेमुळे व्यक्तीला इतरांसोबत राहण्याची इच्छा असते. सामाजीकरण हे मानवी जीवनाचे वैशिष्ट्ये असल्यामुळे व्यक्ती एकाकी जीवन जगू शकत नाही. सहवासामुळे भूक, तहान, लैंगिक क्रिया या जैविक गरजाच्या पुर्ततेबरोबरच इतर अन्य गरजाची पुर्तता होत असते.

आपले बहुतांशी जीवन इतरांबरोबर आंतरक्रिया करण्यात व इतरांसोबत राहण्यात जाते. आपले अस्तित्व स्वीकारणाऱ्या, आपली प्रशंसा करणाऱ्या व आपल्याला आधार देणाऱ्या व्यक्तीविषयी आपल्याला आपल्याला जर कोणी टाळत असेल त्यासमूहात सहभागी करून घेत नसतील तर आपण निराश होतो, दुःखी होतो. व्यक्तीजीवनाची अनिश्चितता सहवास प्रेरणेला जन्म देते. म्हणून नैसर्गिक आपत्ती आल्यास लोक कळपप्रवृत्तीने राहतात. 

b) भावभावना (Affect) : 

व्यक्तीच्या भावनिक स्थितीवर प्रभाव पाडणारा कोणताही घटक तिच्या आंतरवैयक्तिक आकर्षणावर परिणाम करतो. अर्थात आपल्या आंतरवैयक्तिक आवडी-निवडी, पसंत-नापसंत आपल्या भाव-भावनांद्वारे निश्चित होत असतात. व्यक्ती जर सकारात्मक भावना अनुभवत असेल (आनंद, हर्ष, उत्साह) तर व्यक्ती समोर असलेल्या लोकांचे धन मूल्यांकन करते. त्यांच्याविषयी पसंती वाटत असते. साहजिकच आंतरवैयक्तिक आकर्षणात वाढ होत असते आणि जर व्यक्ती ऋण भावना अनुभवत असेल (घृणा, तिरस्कार, भीती, मत्सर) ती समोरच्या लोकांचे नकारात्मक मूल्यमापन करते. या नकारात्मक मूल्यांकनामुळे समोरच्या व्यक्तींना टाळले जाते. 

२) आंतरवैयक्तिक आकर्षणाची बाह्य नियामके (External Determinants of Internpersonal Attraction) 

आंतरवैयक्तिक आकर्षणात भौतिक सान्निध्य आणि निरीक्षणात्मक घटकामुळे वाढ होण्याची शक्यता असते. या सान्निध्य आणि निरीक्षण  या दोन घटकांची माहिती आपण बाह्य नियामकात अभ्यासणार आहोत.

a) सान्निध्य (Proximity): 

बहुतांशी आंतरवैयक्तिक संबधीताची सुरुवात ही व्यक्तींच्या स्थानिक सान्निध्यामुळे झालली असते. कुठल्याही कारणास्तव दोन व्यक्ती एकमेकांच्या सान्निध्यात आल्या. त्यांच्यात आंतरवैयक्तिक आकर्षण वाढते, एकमेकांविषयी धन मूल्यांकन करू लागतात. परस्परांना पसंत करू लागतात. एकाच इमारतीत राहणाऱ्या दोन व्यक्ती, कार्यालयात समोरासमोर काम करणाऱ्या दोन व्यक्ती, या भौतिक सान्निध्यामुळे शारीरीक जवळीकता वाढत जाते व पर्यायाने आंतरवैयक्तिक आकर्षण होऊ लागते. 

स्थानिक सान्निध्यामुळे व्यक्तीत आंतरवैयक्तिक आकर्षण का निर्माण होते. बाबत सियर्स (१९९१) यांनी चार कारणे सांगितली आहेत. 

• सान्निध्यामुळे व्यक्तीमध्ये जवळीकता वाढते व एकमेकास पसंत करण्याची व आकर्षणाची संभाव्यता वाढते.
• शेजारी राहणाऱ्या व्यक्तीमध्ये आंतरक्रिया वारंवार होत राहतात व आंतरवैयक्तिक आकर्षण वाढते.
•  सान्निध्याचा संबंध समानतेशी असतो. त्यामुळे आंतरवैयक्तिक आकर्षणात भर पडते.
• जवळीकतेमुळे बोधात्मक संगती वाढते व त्याचे पर्यावसान आंतरवैयक्तिक आकर्षणात होते. 

b) निरीक्षणक्षम घटक (Observale factors) :  

संबधीत व्यक्तीबाबत  असलेले निरीक्षणात्मक घटक जसे राहणीमान, चेहरा, उंची वजन, शरीरयष्टी हे आंतरवैयक्तिक आकर्षणात महत्वाचे घटक आहेत. मुळात मानवी स्वभाव सुंदर गोष्टीकडे आकर्षित होतो. “डोळे ते जुलमी गडे" या म्हणीप्रमाणे आपण निसर्गातील सुंदर गोष्टीकडे आकर्षित होत असतो. कमनीय बांधा, गोरवर्णीय सुंदर स्त्री, सुडौल शरीरयष्टीकडे आपले लक्ष जात असते. अशा व्यक्तीविषयी आकर्षण निर्माण होत असते. यामुळे सुंदर मुलींच्या प्रेमात पडणाऱ्यांची संख्या जास्त असते. निरीक्षणात्मक घटकातील शारीरीक घटक महत्वाचा आहे. 

सुदर चेहऱ्यास प्रशस्तीपत्राची आवश्यकता नसते, असे अरिस्टॉटलने आहे. म्हणून बऱ्याच व्यक्ती म्हणतात, तिला पाहताक्षणी मी तिच्या प्रेमात पडलो. प्रियकरांचा समज असतो, आकर्षक व सुंदर व्यक्त सदाचारी, सद्गुणी, आत्मविश्वासू, सुसमायोजित व प्रतिभासंप असतात. सामाजिक मानसशास्त्रज्ञांनी या संकल्पनेला 'साचेबद धारणा' म्हटले आहे. प्रेम आंधळे असते, असे म्हणतात. त्याचे उत्तम उदाहरण आहे. लिंगजोडीदार निवडीत शारीरीक आकर्षकतेल महत्व असते. स्त्री-पुरूष दोघेही या गोष्टींना महत्व देतात. डेव्हिस (१९८९) यांच्या मते, सुंदर स्त्रियांच्या प्रेमात पडणाऱ्यांची संख्या अधिक असते. एब्बॉट (१९९१) यांच्या मते, आकर्षक व्यक्तींना इतरांचे सहकार्य मिळत असल्यामुळे व त्यांना जास्त महत्व दिले जात असल्यामुळे अनाकर्षक व्यक्तींच्या तुलनेत आकर्षक व्यक्तींमध्ये स्व-आदरभाव अधिक आढळतो. 

आकर्षक दिसण्यासाठी व्यक्ती तिच्या रंगरूपात बदल करते. अधिक टापटीप व नीटनेटकी राहते. शारीरीक बांध्याविषयी काळजी घेते. सौंदर्यप्रसाधनांसाठी ब्रॅन्डेड उत्पादनाचा वापर करते. अर्थात केशभूषा आणि वेषभूषाबरोबरच आपल्या बोलण्यातदेखील प्रमाणित भाषेचा वापर करते. पार्क व हेलमॅन (२००६) यांच्या मते, बाह्यरूपावरून आपल्याला कोणी नाव ठेऊ नये यासाठी व्यक्ती खूप काळजी घेत असते. समलिंगी आकर्षणाच्या तुलनेत विषमलिंगी आकर्षणामध्ये शारीरीक आकर्षकतेला महत्व असते. सारांश असा कि सुंदर व्यक्तीकडे आकर्षित होण्याची प्रवृत्ती अधिक असते. कारण सुंदर व्यक्तींवर आरोपित केली जाणारी सकारात्मक वैशिष्ट्ये असतात.

३) आंतरवैयक्तिक आकर्षणाची आंतरक्रियात्मक नियामके (Interactive Determinants of Interpersonal Attnaction)

परस्पर आंतरक्रियांमधून आकर्षणाच्या घटना घडतात. या आंतरक्रियांमध्ये एक व्यक्ती दुसऱ्या व्यक्तीची प्रशंसा करत असेल व संबंधीत व्यक्तीला तसा अनुभव येत असेल त्यावेळेस संबधीत व्यक्ती प्रशंसा करणाऱ्या व्यक्तीला पसंत करू लागते आणि आकर्षित होते. आंतरक्रियात्मक नियमकात पुढील घटकांचा अभ्यास करणार आहोत.

a) समानता (Similarity) 

दोन व्यक्तीमध्ये असणारी समानता आंतरवैयक्तिक आकर्षणास कारणीभूत ठरते. वय, लिंग, जात, धर्म, सामाजिक-आर्थिक दर्जा, पद भूमिका, शिक्षण इ. बाबींमुळे एकमेकांकडे आकर्षित होत असतात. दैनंदिन जीवनात बहुतांशी व्यक्तीकडे आपण पाहिले असता समानता तत्वावर त्या एकत्र येतात. बसमधील बाकावर बसताना स्त्री, स्त्रीच्या बाकावर बसते. धार्मिक आधारावर एकमेकांजवळ बसतील. दोन व्यक्तीमध्ये त्या अभिवृत्ती, श्रद्धा, विश्वास व मूल्य यात समानता असेल तर त्या दोन व्यक्ती परस्परांकडे आकर्षित होऊ लागतात. आपल्या मतांशी सहमत असणाऱ्या व्यक्तीकडे आपण आकर्षिले जातो व त्यांच्याशी आपण संपर्क ठेवतो. वर्तनातील समानतेचा देखील आकर्षणावर परिणाम होतो. ज्या व्यक्ती वर्तनात तत्वनिष्ठपणा दाखवत असतील, ज्यांचे आचार- विचार सारखे असतील अशा दोन. किंवा अधिक व्यक्ती परस्परांकडे आकर्षित होत असतात. याशिवाय केन्डालच्या मते, (१९७६) मद्यसेवन, धुम्रपान, विवाहबाह्य लैंगिक संबंध असणाऱ्या व्यक्ती परस्परांचे चांगले मित्र असतात. टेस्सर (१९८४) यांच्या संशोधनातून एकाच खेळातील आवड असणाऱ्या व्यक्ती परस्परांकडे आकर्षित होत असतात.

b) परस्पर आवड (Interest) : 

दोन व्यक्तींना आवडणाऱ्या काही घटकांमुळे त्यांच्यात आकर्षण निर्माण होते. आवड या घटकामुळेच इतर क्षेत्रातील दोन व्यक्ती परस्परांकडे आकर्षित झालेल्या दिसतात. उदा. सामान्य माणूस, शेतकरी, चित्रपट अभिनेता, खेळाडू, लेखक, कवी इ. बहुतांशी लोकांना विशिष्ट गोष्टीची आवड अथवा छंद असतो. ही आवड अथवा छंद सुरूवातीला आंतरवैयक्तिक संबंध निर्माण करते व त्यानंतर आंतरवैयक्तिक आकर्षण निर्माण करते. व्यायामाची आवड असणाऱ्या दोन व्यक्ती दररोज सकाळी एकमेकांना भेटतात. आणि संगतीने व्यायाम करतात. त्यांच्यात परस्पर आकर्षण निर्माण होते.