आरोग्य म्हणजे काय ? स्वरूप

 आरोग्य म्हणजे काय ?

जागतिक आरोग्य संघटनेने आरोग्याची व्याख्या पुढीलप्रमाणे केली आहे. 

Health is a state of complete physical, mental and social well-being and not merely the absence of disease or infirmity

“आरोग्य म्हणजे केवळ रोगाचा अभाव नसून व्यक्तीची शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिक सुस्थितीची अवस्था होय."

स्वरूप

आरोग्य मानसशास्त्राचा उदय मानवी आरोग्य समजून घेण्याच्या प्रक्रियेतून झाला असून आरोग्य मानसशास्त्र हे अलीकडील विकसित झालेले मानसशास्त्राचे महत्त्वपूर्ण क्षेत्र आहे असे मँटाराझो यांनी वर्णन केले आहे. एकोणिसाव्या शतकात आधुनिक वैद्यकीय / औषध क्षेत्राची स्थापना झाली. माणसाचा अभ्यास विच्छेदन, शारीरिक तपासणी आणि वैद्यकीय तपासणी वापरून अभ्यास केला गेला.

डार्विनचा प्रबंध 'The Origin of Species' १८५६ मध्ये प्रकाशित झाला आणि त्याने उत्क्रांतिच्या सिद्धांताचे वर्णन केले. या क्रांतिकारक सिद्धांताने मनुष्यासाठी निसर्गात असलेले स्थान ओळखले आणि असे सूचित केले की आपण निसर्गाचा भाग आहोत, आपण निसर्गापासून विकसित झालो आहोत आणि आपण जैविक प्राणी आहोत हे वर्णन (Biomedical Model of Medicine) जैव-औषध प्रारूपाच्या अनुषंगाने होते की, ज्याने मनुष्याचा अभ्यास जगाच्या इतर सदस्यांप्रमाणे केला होता. या प्रारूपाने मानवाला इतर सर्व जैविक प्राण्यांसारखीच एक जैविक ओळख समान असल्याचे वर्णन केले आहे.

वर्तन आणि जैववैद्यकीय (Biomedical) यांच्या परस्परसंबंधामुळे आरोग्य मानसशास्त्राची पायाभरणी बरीच आधी झाली होती. वाल्टर कॅनान, हॅन्स सेले आणि इतर शरीरशास्त्रज्ञांनी 'लढा अथवा पळा' या मानसिकतेचा अभ्यास केला होता. तेव्हा त्यांनी सांगितले होते जेव्हा पर्यावरणीय ताणामुळे नकारात्मक भावना निर्माण होतात तेव्हा त्या निर्माण करणाऱ्या परिस्थितीसोबत एकतर लढायचे किंवा त्या परिस्थितीतून दूर जाण्यासाठी पळ काढायचा असे वर्तन सर्वसामान्य व्यक्ती करते. जेव्हा बाह्य परिस्थितीमुळे शरीरांतर्गत ताणाची स्थिती येते तेव्हा छातीत धडधडणे, कोरड सुटणे, तळहाताला घाम येणे, पाय लटलटणे अशी लक्षणे दिसतात. वाल्टर कॅनन (Walter Cannon), हॅन्स सेले (Hans Seyle) यांनी संशोधनाद्वारे मानसिक आणि भावनिक घटकांचा प्रभाव आणि परिणाम शरीरावर कशा प्रकारे होतो हे सिद्ध केले. शरीर आणि मनाचा अत्यंत घनिष्ठ संबंध आहे. समजा, संध्याकाळी बाहेर मित्रमैत्रिणींसोबत भटकण्याचा बेत ठरवला. बाहेर जाऊन सगळ्यांनी चाट, पाणीपुरी इत्यादी चटपटीत पदार्थ खाण्याचे ठरविले असा विचार आल्यावर काय होते? केवळ चिंच किंवा पाणीपुरी इत्यादींच्या केवळ विचारानेही तोंडाला पाणी सुटते. म्हणजे मनात आलेला विचार, एखादी भावना आपल्या शरीरात काहीतरी बदल घडवून आणू शकतात. याचा अर्थ जर कोणाला मानसिक त्रास असेल, सतत दुःख, चिंता, राग, आनंद, प्रेम अशा नकारात्मक किंवा सकारात्मक भावना असतील तर त्याचाही परिणाम शरीरावर निश्चितपणे होईल.

1930 साली कोलंबिया प्रेसबेटेरियन हॉस्पिटलमध्ये हेलन फ्लैंडर्स डन्बर (H.F Dunber) आणि अॅन्झ अलेक्झांडर (Franz Alexander) यांनी शारीरिक- मानसिक संबंधाचा अभ्यास केला. डन्बर आणि अलेक्झांडर (1930) यांनी सांगितले विशिष्ट आजार व्यक्तीच्या मानसिक संघर्षातून तयार होतात. डम्बर आणि अलेक्झांडरने सतत चिंता आणि अंतर्गत मानसिक द्वंद्व यामुळे शरीरांतर्गत बदल होतात आणि अल्सर, हायपोथायरॉडिसम, न्हुमॅटॉइड डिसॉर्डर, रक्तदाब, दमा, त्वचेचे आजार यांसारखे त्रास होतात हे प्रयोगाद्वारे दाखवून दिले.बऱ्याचशा शारीरिक आजारांचे मूळ मानसिक घटकांमध्ये आहे. पण संशोधकांचा असा दावा आहे की विशिष्ट मानसिक संघर्ष किंवा व्यक्तिमत्त्व प्रकार असे आजार निर्माण करावयास पुरेसे नाही. असे असले तरी शारीरिक आजारामागची मानसिकता आणि मानसिक-भावनिक स्थितीचे शरीरावर होणारे परिणाम यांचा गाढा संबंध आहे याबाबत दुमत नाही. गंभीर आजारातून उठलेल्या रुग्णांचे पुनर्वसन, हृदयशास्त्र, बालरोगशास्त्र, कॅन्सर विभाग, अपघात विभाग, रुग्णाची कौटुंबिक आघाडी, दंतचिकित्सा विभाग आणि इतर वैद्यकीय क्षेत्रातील चमूचे मानसशास्त्रज्ञ आवश्यक सदस्य बनले आहेत. लैंगिक आरोग्य, पोषण, धूम्रपान, मद्यपान, निष्क्रियता आणि ताण या संदर्भात मानसशास्त्रज्ञांचे मत ग्राह्य धरले जात आहे आणि या साऱ्यांचा परिणाम झाल्याने लोकांची आरोग्य साक्षरता बऱ्याच अंशी वाढली आहे.

आरोग्य मानसशास्त्रातील आणि वैद्यकशास्त्रातील संशोधनाने आता असे कळते की जेव्हा धूम्रपान करणे हे अनारोग्याला कारणीभूत होते तसे आता त्याच्या जोडीला लठ्ठपणा, तासनतास एकाच जागी बसून टेलिव्हिजन पाहणे, मोबाइल किंवा कॉम्प्यूटर-लॅपटॉपवर खेळणे / काम करणे ही कारणेदेखील अस्वास्थ्याला हातभार लावीत आहेत.

आरोग्य मानसशास्त्रज्ञ एक संपूर्ण आणि व्यापक दृष्टिकोन ठेवतात. सामान्यतः प्राथमिक लक्ष मानसिक आरोग्याऐवजी शारीरिक आरोग्यावर केंद्रित केले जात असले तरी प्रत्यक्षात या एकाच नाण्याच्या दोन बाजू आहेत. तसेच जेव्हा एखाद्या व्यक्तीस शारीरिक आजार असतो तेव्हा त्यांना चिंता किंवा नैराश्याचा सामना करावा लागतो. जेव्हा एखाद्य व्यक्तीस चिंता अथवा नैराश्याने ग्रासलेले असते तेव्हा त्यांच्या शारीरिक आरोग्यामध्य बिघाड होऊ शकतो. म्हणूनच धडधाकट शरीर आणि सुदृढ मन हाच खरा ठेवा आहे असे म्हटले पाहिजे.