आरोग्य मानसशास्त्र : उद्दिष्टे

आरोग्य मानसशास्त्र : उद्दिष्टे 
(Aims of Health Psychology)

 

1970 च्या दशकात आरोग्य मानसशास्त्र उदयाला येण्यासाठी अनेक घटक कारणीभ आहेत. त्यापैकी एक म्हणजे औद्योगिकीकरण झालेल्या राष्ट्रांमध्ये आजारपण आणि मृत यांची बदलत जाणारी पद्धत. पूर्वीच्या काळात वृद्धापकाळाशिवाय मृत्यू आला तर इन्फ्लुएंझा, न्यूमोनिया, क्षयरोग आणि साथीचे रोग यांसारख्या कारणांनी येत असे. नं दयविकार, कर्करोग, अर्धांगवायू यांसारखे आजार मृत्यूचे प्रमुख कारण होते. आधीच्या कारणांपेक्षा नंतरची कारणे ही दीर्घकालीन रोग, आजारपण किंवा जीवनशैली संबंधित आहेत. चुकीची जीवनशैली लोकांच्या मृत्यूचे कारण होऊ लागली. जेव्हापार सुम्रपान, मद्यपान करणे, कुपौष्टिक अन्न खाणे आणि व्यायाम न करणे, बैठे काम क नशी जीवनशैली लोकप्रिय होऊ लागली तेव्हापासून या आजारांमुळे दरवर्षी लाखो लोक मुत्युमुखी पडण्यास सुरुवात झाली. त्या अनुषंगाने आरोग्य मानसशास्त्राची पुढील उद्दिष्टे निश्चित करण्यात आली.

1) आजार रोखणे -

आरोग्य मानसशास्त्रज्ञ नेहमीच 'उपचारांपेक्षा प्रतिबंध बरा' या विचारावर जास्त विश्वास ठेवत असल्याने आजार झाल्यावर त्याचे उपचार करण्याची वेळ आणण्यापेक्षा आजार होऊ नये यासाठी काय करता येईल याला महत्त्व देतात. दूरगामी विचार केला तर आजार न होण्यासाठी आधीच प्रयत्न करणे खरेतर अनेक बाबतींत परवडणारे असते. रुग्णाच्या दृष्टीने, खर्चाच्या दृष्टीने तसेच नंतर होणान्या मनस्तापाच्या दृष्टीनेपण आधीच काळजी घेणे केव्हाही श्रेयस्कर. उदा.,जर एखाद्या व्यक्तीला हृदयविकाराचा झटका आल्याने त्या व्यक्तीची बायपास शस्त्रक्रिया करण्याची वेळ आली तर त्या वेळेस लागणारा प्रचंड पैसा, स्वतः रुग्णाला येणारा तणाव, नंतरच्या आयुष्यावर येणारे सक्तीचे निर्बंध, घरच्या व्यक्तींची त्या वेळेस होणारी धावपळ, शस्त्रक्रियेनंतर बिघडलेले घरचे आर्थिक गणित आणि सगळ्यांना होणारा मनस्ताप असे सगळे पुढचे चित्र बघता हृदयविकार होऊ नये म्हणून जर त्या व्यक्तीने आधीच खाण्यापिण्याची काळजी घेतली असती आणि नियमाने व्यायाम केला तर पुढचे धोके टाळता येतो.

2) उत्तम आरोग्याला प्रोत्साहन देणे - 

'वर्ल्ड हेल्थ ऑर्गनायझेशन' (WHO) आरोग्याची व्याख्या करताना, केवळ आजार नसणे म्हणजे आरोग्य नव्हे असे सांगते. मनसुद्धा हेच सांगते. जसे दुःखी नसणे म्हणजे आनंदी असणे होत नाही त्याप्रमाणे मला काही आजार नाही म्हणून मी निरोगी आहे असे म्हणणे चूक होईल. त्यामुळे आजार नसला तरी एकूणच उत्तम आरोग्य राखणे हे जास्त महत्त्वाचे आहे.

आरोग्य मानसशास्त्रज्ञ व्यक्तीचे मानसिक आणि शारीरिक स्वास्थ्य जपण्यासाठी काय काय करता येऊ शकेल याचा विचार करून निरोगी जीवनाला उत्तेजन देण्याचा प्रयत्न करते. उदा. रोजच्या दिनक्रमातून वेळ काढू शकणाऱ्या गृहिणी, ज्येष्ठ नागरिक, विद्यार्थी किंवा कोणीही जर त्यांचा काही वेळ सेवाभावी संस्थांमध्ये, अनाथ आश्रमांमध्ये अंध मुलांच्या संस्थांमध्ये देऊन, स्वयंसेवक म्हणून काम करत असतील तर आपला समाजाला उपयोग आहे, या भावनेने चांगला वेळ जातो म्हणून, तसेच आपल्यापेक्षाही गरजू लोकांसोबत काम केल्याने आपल्याजवळ जे आहे त्याबद्दल कृतज्ञता वाटल्याने आनंद आणि समाधान अनुभवतात. संशोधनाद्वारे असे सिद्ध झाले आहे की, असे लोक दीर्घायुष्यी आणि परिपूर्ण जीवन जगतात.

3) उपचारांना मदत करणे - 

अर्थात कितीही काळजी घेतली आणि प्रतिबंधात्मक उपाय केले तरी व्यक्ती आजारी पडू शकते. त्यामुळे काही आजार झाल्यावर त्यावरील उपचारांना मदत करणे, उपचारांमधली मनोवैज्ञानिक बाजू लक्षात घेणे असे आरोग्य मानसशास्त्रज्ञांचे कार्य असते. उदा., कॅन्सर झालेल्या रुग्णाला जेव्हा केमोथेरपी देतात, त्या वेळी अगदी पापण्या भुवयांपासून रुग्णाचे सगळे केस गळतात. (कारण कॅन्सर म्हणजे शरीरात वेगाने वाढणाऱ्या पेशी. केमोथेरपीचे काम असते ते अशा वेगाने वाढणाऱ्या कॅन्सरच्या कर्करोगाच्या पेशींना लक्ष्य करणे, परंतु किमो थेरापीला कॅन्सरच्या पेशी आणि केसांसारख्या निरोगी पेशी यात फरक करता येत नाही. म्हणून ते केसांसारख्या निरोगी पेशींनाही मारते, कारण आपल्या शरीरात केस या वेगाने वाढणाऱ्या पेशी असतात.

डॉक्टर रुग्णांवर औषधे वापरून किंवा शस्त्रक्रिया करून उपचार करू शकतो, परंतु आरोग्य मानसशास्त्रज्ञ त्या रुग्णाला त्या कठीण काळात मानसिक आरोग्य संतुलित, ताणाचे नियोजन करण्यासाठी आणि राखण्यासाठी उपचारांमध्ये योगदान देऊ शकतात. अशाच प्रकारे भाजल्या गेलेले रुग्ण, निकामी झालेला अवयव काढून टाकण्यासाठी शस्त्रक्रिया करावी लागणारे रुग्ण, अत्यंत गंभीर आजार असणारे रुग्ण, त्याच प्रकारे पहिल्या मातृत्वाच्या वेळी चिंता अनुभवणारी नवमाता अशा विविध रुग्णांची मदत आरोग्य मानसशास्त्र करू शकते.

4) शारीरिक आजारांचे मानसिक मूळ शोधणे - 

शरीर आणि मन यांच्या अत्यंत घट्ट असलेल्या नात्याबद्दल आधीच सांगितले आहे. शरीराचा मनावर आणि मनाचा शरीरावर होणार परिणाम तुमच्या लक्षात आलेला आहे. त्यामुळे शारीरिक आजारांचे मानसिक मूळ शोधणे हा आरोग्य मानसशास्त्रातील अखत्यारीत येणारा एक महत्त्वाचा पैलू आहे.

आपला मेंदू कार्यरत ठेवण्यासाठी अनावधी पेशी आणि संप्रेरके, चेतापारेषके (Neurotransmitters) काम करत असतात. आपल्या श्वासोच्छ्वासापासून, आपल्या हृदयाचे ठोके नियमित होण्यापर्यंत नवे काही अध्ययन करण्यापासून ते एकाग्रतेच्या पातळीपर्यंत सर्वकाही व्यवस्थापित करण्यासाठी अनेक रसायने काम करत असतात. ते भीती, दुःख, आनंद आणि आश्चर्य यांसारख्या विविध भावनांवरदेखील परिणाम करू शकतात. त्यामुळे जर या रसायनांच्या इष्टतम पातळीमध्ये कमी-जास्त झाले तर त्याचा परिणाम आजाराच्या स्वरूपात दिसून येतो. उदा. डोपामाइन हे न्यूरोट्रान्समीटर सामान्यतः 'फील गुड' म्हणून ओळखले जाते. जेव्हा आपल्याला काही बक्षीस मिळते, कोणी आपल्यावर प्रेम करते तेव्हा डोपामाइन शरीरात श्रवले जाते. परंतु जेव्हा मेंदूत डोपामाइन निर्माण करणारे न्यूरॉन्स नष्ट होतात तेव्हा पार्किन्सन हा आजार होतो. तसेच सेरोटोनिन हे न्यूरोट्रान्समीटर स्वभावलहरी (Moods), झोप, चिंता, लैंगिकता आणि भूक नियमित करण्यास महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते, तेव्हा एखाद्या आजाराचे मूळ कोणत्या प्रकारच्या मानसिकतेमध्ये आहे याचा मागोवा आरोग्य मानसशास्त्रज्ञ घेतात.

5) आरोग्यसेवा आणि त्याविषयक धोरणे यांची गुणवत्ता सुधारणे -

आरोग्य मानसशास्त्रज्ञ आरोग्य आणि आजार असलेल्या सर्व क्षेत्रांमध्ये लोकांच्या मानसिकतेचा अभ्यास करतात. याशिवाय लोक आरोग्य आणि आजारपणाबद्दल काय विचार करतात, आजारी पडण्यात त्याच्या वर्तनाची काय भूमिका असते, आजारी असताना आजारपणात जुळवून घेण्याच्या बाबतीतला त्यांचा अनुभव काय सांगतो याबाबत संशोधन करणे, आरोग्य व्यावसायिकांशी चर्चा करून त्याविषयक धोरणे बनविताना जनतेचे म्हणजे पर्यायाने समाजाचे जीवन गुणवत्तापूर्ण कसे करता येईल याचा पाठपुरावा करण्याचे महत्त्वपूर्ण काम आरोग्य मानसशास्त्रज्ञ करत असतात.