आरोग्याचे जैव-मानसिक-सामाजिक प्रारूप

आरोग्याचे जैव-मानसिक-सामाजिक प्रारूप
(Bio-psycho-social Model of Health)

डॉ. जॉर्ज एंजेल (Dr. George Engel) यांनी आरोग्याचे जैव-मानसिक-सामाजिक प्रारूप मांडले. डॉ. एंजेल हे अमेरिकेतील प्रसिद्ध मनोविकारतज्ज्ञ होते. शेकडो रुग्णांचा - अभ्यास आणि निरीक्षण करून त्यांनी 1977 साली हे प्रारूप विकसित केले. त्यात त्यांनी असे सूचित केले की एखाद्या व्यक्तीची वैद्यकीय आणि शारीरिक आरोग्य स्थिती समजून घेण्यासाठी केवळ जैविक घटकांचा विचार चालणार नाही तर त्याच्याशी निगडित मानसिक आणि सामाजिक घटकांचा पण विचार करणे गरजेचे आहे.

डॉ. एंजेलने असा युक्तिवाद केला की व्यक्तीची शारीरिक यंत्रणा कशी चालते आहे. केवळ यावर शारीरिक आजारांना तपासून चालणार नाही. तर त्याच्याशी निगडित मानसिक तसेच सामाजिक घटकांचासुद्धा विचार करावा लागेल. उदा., समजा पासष्ट वर्षे वय असलेल्या सदाभाऊना हृदयविकाराचा झटका आला यावेळी डॉक्टर मंडळी केवळ हृदयविकाराच्या झटक्याशी संबंधित शारीरिक यंत्रणेवर लक्ष केंद्रित करतात. त्यामुळे त्या आजाराच्या मानसिक आणि सामाजिक घटकांकडे दुर्लक्ष केले जाते. डॉ. एंजेल यांनी सांगितले की, असे करणे खूप मोठी चूक ठरेल. म्हणजेच सदाभाऊंच्या व्यायामाच्य आणि खाण्या-पिण्याच्या सवयी हृदयविकाराचा झटका येण्याकरिता कारणीभूत असतात आणि हृदयविकाराचा झटका प्रत्यक्षात उतरण्यासाठी या मानसिक व सामाजिक बाबी फार पूर्वीपासून आपले योगदान सूक्ष्मपणे देत असतात.

या प्रारूपाचे फायदे त्याच्या समग्रतेमध्ये आहेत. व्यक्तीच्या मानसिक, वर्तनात्मक आणि सामाजिक विचार पद्धती सरतेशेवटी शारीरिक आरोग्यावरच परिणाम करणान्य असतात. उदा., खाण्या-पिण्याच्या सवयी, लठ्ठपणा, धूम्रपान, मद्यपान, तणाव, चिंता, नैराश्य, झोपेची कमतरता, घरातील वातावरण, कामाच्या ठिकाणचे वातावरण इत्यादी.

जैव-मानसिक-सामाजिक प्रारूपाचे स्पष्टीकरण

(Explanation of Bio-Psycho-Social Model)

(1) जैव (Biological / Physiological) : 

या घटकामध्ये शरीरयंत्रणेतील बिघाह तपासले जातात. शरीराचे संतुलन राखले जाण्यासाठी रक्तशर्करेची पातळी, रक्तदाबाची पातळी, शरीराचे तापमान इत्यादी प्रत्येक बाबी इष्टतम पातळीत असल्या पाहिजेत. त्यांमध्ये जर बदल झाला तर शरीर कोणत्या ना कोणत्या मार्गाने त्याचे परिणाम दाखविते याचबरोबर शारीरिक घटकांमध्ये व्यक्तीला असलेले अपंगत्व व आनुवंशिकता यांचाह समावेश होतो.

(2) मानसिक (Psychological) : 

या घटकामध्ये व्यक्तीची विचार पद्धत, भावना वर्तन यांचा समावेश होतो. त्याच्या स्वतःविषयी असलेल्या कल्पना जसे आत्मसन्मान सद्यःपरिस्थितीत सामना करणाऱ्या किंवा जुळवून घेण्याच्या पद्धती आणि समाज कौशल्य यांचा अंतर्भाव होतो.

(3) सामाजिक (Social) : 

या घटकात सामाजिक, आर्थिक, पर्यावरणीय सांस्कृतिक उपघटकांचा समावेश होतो जसे- कौटुंबिक परिस्थिती, नोकरी किंवा कामाच्य जागी असणारे प्रश्न इत्यादी.

या घटकांचा विचार करता डॉ एंजेल यांनी सुचविलेले प्रारूप तर्कसंगत असल्याचे लक्षात येते. कारण जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला उच्च रक्तदाबाचा त्रास असतो तेव्हा तो आनुवंशिकतेमुळे आहे की कौटुंबिक अथवा नोकरीच्या ठिकाणी असलेल्या ताणतणावामुळे आहे हे तपासता येईल.

जैव - मानसिक-सामाजिक प्रारूपाची बलस्थाने

खालीलप्रमाणे आहेत - 

1. हे प्रारूप वैद्यकीय क्षेत्रातील ज्ञानाचे उपयोजन करावयास शिकविते.

2. सुधारणा होत असलेल्या रुग्णाचे समाधान वाढत जाते ज्याचा एकंदरीत फायदा रुग्णाला बरे होण्यात होतो.

3. रुग्णाला आजाराच्या सर्व बाजू समजल्यामुळे त्याच्याकडून नियमांचे अधिक चांगले पालन होते व त्याचे वर्तन आरोग्याला उपायकारक होते.

4. आरोग्याला अपायकारक वर्तन कमी करण्यासाठी नवे तंत्र विकसित करता येते.

5. रुग्णाचे दवाखान्यात वारंवार येणे किंवा भरती होणे कमी करता येते.

6. आजार उपचार पद्धतीमध्ये रुग्णाचा सहभाग केवळ औषधोपचार घेणे इतपत न राहता संपूर्ण प्रक्रियेमध्ये सक्रिय सहभाग असतो.

7. आजारपणाविरुद्ध लढण्यासाठी, प्रतिकारशक्ती बळकट होण्यासाठी मानसिक तंत्राचा विकास सुचविते.

8. रुग्णाच्या जीवनाच्या सर्व बाजूंचा अभ्यास होत असल्याने या प्रारूपाचा उपयोग पुढे होऊ शकणाऱ्या मानसिक अथवा शारीरिक आजाराविषयी अंदाज बांधण्यासाठी करता येतो.

9. रुग्ण आणि वैद्यकीय कर्मचारी यांच्यात सुसंवाद निर्माण होतो.

10. जुनाट किंवा दुर्धर आजार असलेल्या रुग्णांच्या आयुष्याची गुणवत्ता सुधारता येते. 

11. गंभीररीत्या आजारी असलेले रुग्ण आणि त्यांचे कुटुंबीय यांना मानसिक तसेच सामाजिक मदत देता येते.

जैव-मानसिक-सामाजिक प्रारूपाच्या मर्यादा

1. हे प्रारूप कोणत्याही सैद्धान्तिक अथवा शास्त्रीय पुराव्यांवर आधारित नाही.

2. आजारी रुग्ण उपचारासाठी आला असताना शारीरिक तपासण्या करणे निकडीचे असते त्यामुळे हे प्रारूप वेळखाऊ आहे.

3. रुग्णाची आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक तसेच जात-धर्म याची माहिती गोळा करावी लागते ज्यामुळे रुग्णाच्या परिस्थितीवर विपरीत परिणाम होऊ शकतो.

4. रुग्णाच्या जैविक, मानसिक आणि सामाजिक घटकांची कारणे व प्रभाव आणि रुग्णाचे आरोग्य व आजाराचे मूळ यांमधील संबंध गुंतागुंतीचे असल्याने सामान्यीकरण करणे जमत नाही.

5. नैदानिक उपचारांसाठी सरळ आणि सोप्या मार्गदर्शक सूचना प्रदान करण्यात अपयश येते.