आरोग्यक्षेत्रामध्ये मानसशास्त्राची भूमिका

आरोग्यक्षेत्रामध्ये मानसशास्त्राची भूमिका 

(Role of Psychology in Health Care)

मानसशास्त्र हे वर्तनशास्त्र म्हणून मानले जाते. म्हणजेच मानसशास्त्रज्ञांच्या मदतीने वेगवेगळ्या क्लृप्त्या वापरून लोकांना आरोग्यासाठी उपयुक्त सवयी लावता येणे शक्य होईल. त्यामुळे व्यक्तींचे आरोग्य आणि निरोगीपणा वाढविण्यासाठी कशा प्रकारे विचार आणि वर्तन ठेवले पाहिजे यावर मानसशास्त्रज्ञ काम करू शकतात.

केवळ वर्तनसुधारच नव्हे तर काही गंभीर आजारातही मानसिक स्वास्थ्य जेव्हा -खालावण्याची भीती असते तेव्हादेखील रुग्णाला मिळणारी मानसशास्त्रज्ञाची मदत मोठेच योगदान देत असते. कॅन्सर, अल्झायमर्स, हृदयविकार, डायबिटीज, लठ्ठपणा, नैराश्य, झोपेच्या आणि भुकेच्या समस्या इत्यादी अनेक आजारांतही मानसशास्त्रज्ञ महत्त्वाची भूमिका बजावतात. म्हणून सध्याचे धकाधकीचे जीवन बघता आरोग्यक्षेत्रांत मानसशास्त्राचा आणि मानसशास्त्रज्ञांचा पुरेपूर वापर करता येणे शक्य आहे. कारण एकंदरीत, मानसशास्त्रज्ञ शारीरिक किंवा मानसिक आरोग्याशी संबंधित किंवा वर्तनविषयक बिघडलेल्या गोष्टींचे मूल्यांकन, निदान आणि उपचार या सर्व बाबतीत मोलाचे योगदान देऊ शकतात. याव्यतिरिक्त ते निरोगी वर्तन, रोग रोखण्यात आणि रुग्णाचे जीवनमान सुधारण्यात मुख्य भूमिका निभावू शकतात.

आरोग्य सेवाप्रणालीतील समस्या

(Problems in the Health Care System)

काही प्रमुख समस्या पुढीलप्रमाणे आहेत.

(I) जागरूकता नसणे (Lack of Awareness) : 

अद्यापही बरेच लोक त्यांच्या आरोग्याबद्दलच्या महत्त्वाच्या मुद्द्यांविषयी जागरूक नाहीत. अशिक्षित आणि खेडेगावातील लोकच नव्हे तर उच्चशिक्षित लोकदेखील जीवनशैली निगडित आजार बघता तिशीनंतरच्या वयात रक्तदाब, कोलेस्टेरॉल तपासणे, डायबिटीज, हृदयविकार होऊ नये म्हणून तपासण्या करणे, स्त्रियांनी छातीचा किंवा गर्भाशयाचा कॅन्सर टाळण्यासाठी किंवा खूप लवकर लक्षात येण्यासाठी नियमित तपासण्या करणे हे नियमाने करत नाहीत. शारीरिक आरोग्याची ही दशा आहे तिथे मानसिक आरोग्याबद्दल तर आनंदच आहे असे म्हणावे लागेल

(2) संसाधनांची कमतरता असणे (Lack of Resources) : 

भारतात बऱ्याच प्राथमिक आरोग्यकेंद्रांमध्ये रुग्णांसाठी खाटा (Beds), वार्ड, शौचालये, पिण्याच्या पाण्याची सोय, प्रसूतीसाठी स्वच्छ खोल्या, नियमित वीज, पुरेशी औषधे आदी अगदी प्राथमिक आणि अत्यावश्यक असलेल्या गोष्टीदेखील नसतात. आजही अनेक ठिकाणी जर तातडीने वैद्यकीय सेवा उपलब्ध करून द्यायची असेल तरीही काही तासांचा प्रवास करून मोठ्या शहरात आणले जाते तोपर्यंत रुग्ण दगावण्याची शक्यता बळावते. जोडीला भारतात बऱ्याच 'ठिकाणी 'अॅम्ब्युलन्स' हे केवळ रुग्णाला दवाखान्यात पोहोचवायचे वाहन इतपतच मर्यादित आहे. वैद्यकीय भाषेत ज्याला 'झिरो अवर' मदत म्हणतात ती मिळण्याची सोय नाही आणि मोठ्या शहरांमध्ये सुसज्ज अॅम्ब्युलन्स असली तरी रस्त्यांवरच्या प्रचंड गर्दीत वेळेत दवाखान्यात पोचणे म्हणजे रुग्णाचे केवळ नशीब असे म्हणावे लागेल अशी स्थिती आहे. त्यासाठी खास ग्रीन कॅरिडॉर नाही.

(3) मनुष्यबळाची कमतरता (Lack of Human Resourse) : 

सेंट्रल ब्युरो ऑफ हेल्थ इंटेलिजन्सच्या राष्ट्रीय अहवालानुसार भारतात जवळपास दहा हजार नऊशे सव्वीस लोकांच्या पाठीमागे फक्त एक अॅलोपॅथी डॉक्टर आहे, जेव्हा WHO नुसार आदर्श प्रमाण हे एक हजार लोकांच्या मागे एक डॉक्टर असे असले पाहिजे.

भारतात पुरेसे डॉक्टर्स, नर्सेस, इतर वैद्यकीय कर्मचारी नाहीत आणि जे आहेत ते योग्यरीत्या प्रशिक्षित आहेत काय, ते योग्यरीत्या तैनात आहेत का हा गहन प्रश्न आहे. शिवाय ग्रामीण भागात जाऊन काम करावयास उच्चशिक्षित तयार होत नाहीत ही वस्तुस्थिती आहे. ग्रामीण भागात आरोग्यकेंद्रात अनेक वरिष्ठ वैद्यकीय डॉक्टरांच्या जागा खाली आहेत. त्यामुळे तळागाळात चांगली वैद्यकीय सेवा नाही आणि सर्वांत महत्त्वाचे म्हणजे मोठ्या शहरात येऊन उपचाराला लागणारा आरोग्यसेवेचा खर्च किती लोक घेऊ शकतात ?वर्ल्ड हेल्थ ऑर्गनायझेशनच्या अहवालानुसार सध्या भारतात मानसिक आरोग्यसेवा देणारे दर एक लाख लोकांच्यामागे मनोचिकित्सक 0, परिचारिका 0.22, मानसशास्त्रज्ञ 0.07 आणि सामाजिक कार्यकर्ते 0.07 असे प्रमाण आहे. या साऱ्यांतून आपल्याला असा अर्थ काढता येईल की या संपूर्ण आरोग्यक्षेत्राची गुणवत्ता वाढविण्यासाठी मानसशास्त्रज्ञांना भरपूर वाव आहे.

आरोग्य किंवा अनारोग्यात व्यक्तीचा सहभाग 

(The Person Role in Health and Illness)

पौष्टिक अन्न खा, आहारात तेल, मीठ, साखर, मैदा यांचे प्रमाण मोजून घ्या धूम्रपान मद्यपान करू नका, भरपूर व्यायाम करा हे सांगण्याची वेळ का येते? अगदी अजाण बालके सोडल्यास, या सर्व गोष्टींचे दुष्परिणाम किती हानिकारक आहे हे न कळण्याइतपत आपण दुर्बुद्ध नाही. पण तरीही जेव्हा लोक त्यांच्या आरोग्याशी खेळतात तेव्हा खेदाने असे म्हणावेसे वाटते की, आपल्या शरीराला हानी पोचविण्याचा निर्णय त्यांनी ठरवूनच घेतला आहे. कारण त्याशिवाय ते असे वागणार नाहीत. परंतु दुर्दैवाची बाब अशी की एक व्यक्तीच्या आजारपणामुळे, अनारोग्यामुळे कुटुंबातील व्यक्तींवर, नातेवाइकांवर आणि संपूर्ण आरोग्यसेवेवरसुद्धा त्याचा फार मोठा बोजा पडत असतो. असे असले तरी सरसकटपणे सर्वच नागरिकांना त्यांच्या आरोग्यासाठी सर्वस्वी जबाबदार धरणे योग्य ठरणार नाही, कारण आपल्याकडे असलेली गरिबी आणि दारिद्र्य हे दोन घटक आजारपण आणि अकाली मृत्यूसाठी कारणीभूत आहेत. याव्यतिरिक्त एखाद्या व्यक्तीने आपल्या आरोग्यासाठी आपले वर्तनबदल करण्याचे ठरविले तरीही प्रदूषण, भेसळयुक्त फळ-भाज्या, वातावरणातील बदल, बदलत्या कामाच्या वेळा, हवे तेव्हा आणि हवे तिथे घरचे सकस अन्न न मिळण्याची स्थिती, कामाचे बदललेले स्वरूप इत्यादी अनेक घटक त्याला त्या निग्रहापासून दूर नेत असतात. यकृताचा, फुप्फुसाचा कर्करोग, हृदयरोग आणि अर्धांगवायू यांसारख्या आजारांच्या वाढत्या प्रमाणाकडे बघता आरोग्य परिवर्तनासाठी केवळ वैयक्तिक जबाबदारीवर लक्ष केंद्रित करून समस्येचे निराकरण होण्याची शक्यता नाही. म्हणजे वैयक्तिक कारणांसोबत सामाजिक आणि पर्यावरणीय कारणे अनारोग्यासाठी कारणीभूत आहेत. त्यामुळे उत्तम आरोग्य प्रोत्साहनासाठी वैयक्तिक आणि सामाजिक जबाबदाऱ्या संतुलित करणे याकडे लक्ष द्यावे लागेल आणि जे घटक आपल्या नियंत्रणाखाली आहेत त्यावर लक्ष केंद्रित करावे लागेल. तुम्ही स्वतः सेंद्रिय मार्गाने अन्नधान्य पिकवू शकत नाही. कारण ते आवाक्याबाहेर आहे, पण जे उपलब्ध आहे त्यातले काय खायचे अथवा नाही हे मात्र नक्कीच तुमच्या नियंत्रणाखाली येते.

रक्तदाब झाल्यावर मीठ बंद करणे, डायबिटीज झाल्यावर साखर बंद करणे अशी सक्ती होईपर्यंत वाट पाहण्यापेक्षा आधीच प्रमाणात खाऊन सवय बदलण्याची तयारी करावी. तरीही पुढे होणाऱ्या आजारासाठी मी आज कशाला खाण्यातील आनंद घालवू असा विचार करणारे काही लोक असतात. त्यांनी केवळ अट्टाहासापोटी आरोग्यासोबत जुगार खेळणे कितपत योग्य आहे हा विचार करावा. चार इंच जिभेचे चोचले पुरविण्यासाठी पाच- सहा फुटाचे शरीर पणाला लावणे निश्चितच शहाणपणाचे ठरणार नाही..

अर्थात एखाद्याने अनेक वर्षांपासूनच्या आपल्या खाण्याच्या सवयी बदलणे सोपे नाही. परंतु जे असे करतात त्यांच्या आयुष्यात सकारात्मक बदल होतो आणि त्याचा परिणाम त्यांच्या शारीरिक व मानसिक आरोग्यावरही होतो. म्हणून आपल्या स्वतःच्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्याचे जतन करणे बन्याच प्रमाणात आपल्याच हाती आहे असे म्हटले तर वावगे ठरणार नाही.

मानसशास्त्राची भूमिका कशी उदयास आली ?

(How the Role of Psychology 

Emerged?)

मानसशास्त्राची एक स्वतंत्र शाखा म्हणून व्यावसायिक तसेच वैज्ञानिक क्षेत्रात जी ओळख होती ती प्रामुख्याने मानसिक आरोग्य या विषयाशी संबंधित होती. जसजसे शारीरिक वैद्यकशास्त्र वेगवेगळ्या लसी, औषधे यांच्यामध्ये प्रगती होत होती तसतसे शरीरशास्त्र आणि मानसशास्त्र यांच्यामध्येही दरी वाढत गेली. त्या दरम्यान चिकित्सक/ नैदानिक मानसशास्त्र (Clinical Psychology) या शाखेचा मानसिक विकारांच्या निवान आणि उपचारांसाठी उदय झाला.

आरोग्यक्षेत्रात मानसशास्त्राची उपयोगिता आणि लोकप्रियता बघता अमेरिकन सायकॉलॉजिकल असोसिएशनमध्ये आरोग्य मानसशास्त्र हा वेगळा विभाग म्हणून 1978 साली मान्यता पावला. आरोग्य मानसशास्त्रात मूलभूत आणि नैदानिक संशोधन, वैद्यकक्षेत्रातील मानसिकतेचा अभ्यास अशा विविध उपक्रमांचा समावेश आहे. शरीरशास्त्र, जीवशास्त्र, मानवी वर्तन आणि सामाजिक संदर्भ यांच्यामधील परस्परसंबंधांचा अभ्यास यात केला जातो. केवळ मनोविकारांचे निदान आणि उपचार या पलीकडे तीव्र आजारांना प्रतिबंध करणे, त्यांचे नियंत्रण करणे त्याच्या जोडीला वैयक्तिक, व्यावसायिक आणि सार्वजनिक पातळीवर आरोग्यास प्रोत्साहित करणे इत्यादी अनेक ठिकाणी मानसशास्त्रज्ञांच्या कार्याचा विस्तार करणे शक्य आहे.

शरीर आणि मन परस्परावलंबित असल्याने दोन्ही बाजूंचा वेगवेगळा विचार होऊ नये या भूमिकेला मान्यता मिळू लागली. परिणामी, आरोग्यक्षेत्रात केवळ एखाद्याचे विचार, भावना, वागणूक आणि इतरांशी संवाद साधण्याची क्षमता यांसारखे वैयक्तिक गुणच नव्हे तर राष्ट्रीय धोरणे, सामाजिक संरक्षण, जीवनशैली, गरिबी, शिक्षण तसेच सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक, राजकीय आणि पर्यावरणीय घटकांचा समावेश होतो, या विचाराला बळकटी येऊ लागली. आरोग्यक्षेत्रात मानसशास्त्र हे एक वेगाने विकसित होणारे क्षेत्र आहे. सामाजिक माध्यमांचा परिणाम, बदलते संदर्भ, वाढती जागरूकता या साऱ्यांमुळे वाढत्या संख्येने लोक स्वतःच्या आरोग्याची काळजी घेत आहेत व त्यावर नियंत्रण ठेवण्याचा प्रयत्न करीत आहेत.

आरोग्य मानसशास्त्राच्या उद्दिष्टांमधील प्रगती (Progress in Health Psychology's Goals)

आरोग्य मानसशास्त्र, वैद्यकशास्त्र आणि वेगवेगळ्या पातळीवर काम करणारे या क्षेत्रातले तज्ज्ञ या सर्वांच्या सहकार्याने आणि एकत्रितपणे घेतलेल्या कष्टाचे फळ म्हणून भारत सरकारने जी विविध उद्दिष्टे डोळ्यासमोर ठेवली होती त्यात उल्लेखनीय प्रगती झाल्याचे दिसून येते. 1999 साली राष्ट्रीय एड्स नियंत्रण कार्यक्रम, 2005 साली राष्ट्रीय ग्रामीण आरोग्य योजना, 2010 साली कॅन्सर, डायबिटीज, हृदयविकार आणि अर्धांगवायू यांच्या प्रतिबंधासाठी विशेष योजना, 2011 साली जननी शिशु सुरक्षा कार्यक्रम आणि 2018 साली आयुष्यमान भारत अशा विविध योजना सुरू केल्या आणि त्यावर मोठ्या प्रमाणात काम पण सुरू केले. वर्षानुवर्षे अविरत केलेल्या कष्टाचे फळ म्हणून 2012 साली भारत पोलिओमुक्त झाला. त्यामुळे कोणतेही उद्दिष्ट समोर ठेवून ते गाठण्यासाठी चिकाटीने मेहनत घेत राहिल्यास निश्चित ध्येयप्राप्ती होते यावर विश्वास बसतो.

आरोग्य मानसशास्त्राचे उद्दिष्ट आजार झाल्यावर मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून काय करावे हे तर आहेच, परंतु आजार होऊ नये म्हणून प्रतिबंधात्मक कोणते उपाय करावे याबद्दल मार्गदर्शन करणे हे देखील आहे. परंतु वेगाने बदलणारे जग, बदलती विचारसरणी, येणारे नवनवीन आजार, बदलते साथीचे रोग, वाढते प्रदूषण या सगळ्यांचा विचार करता आरोग्य मानसशास्त्राला आपली उद्दिष्टे अधिक व्यापक करावी लागणार आहेत.

उपयोजन : आरोग्य मानसशास्त्राची गरज (Application: The Need of Health Psychology)

गेल्या 25-30 वर्षांत हृदयविकार, डायबिटीज, लठ्ठपणा यांचे प्रमाण वेगाने वाढत आहे. हा आजार असणाऱ्यांची संख्या वाढती तर आहेच पण अधिक चिंताजनक बाब अशी की या आजारांचा प्रादुर्भाव कमी वयात दिसू लागला आहे. काही वर्षांपूर्वी हे आजार श्रीमंती आजार आहेत असे म्हटले जात असे. पण आजार (माणसासारखे वागत नसल्याने) अजिबात भेदभाव करत नाही. कोणताही आजार श्रीमंत किंवा गरीब कोणालाही होऊ शकतो. WHO ने असा अंदाज वर्तविला आहे की 2020 च्या अखेरपर्यंत जगात जितके मृत्यू होतील त्यातील एक-तृतीयांश मृत्यू केवळ अशा जुनाट आजाराने होतील.

भारतासारख्या विकसनशील देशात परिस्थिती अजून गंभीर आहे. कारण जुन्या आणि दीर्घकालीन आजारांसोबतच संसर्गजन्य आजारसुद्धा वेगाने वाढत आहेत. जुनाट आजार त्यांच्या तीव्रतेनुसार बऱ्याच प्रमाणात सहनीय होऊ शकतात. त्यामुळे आजार असताना तर आरोग्य मानसशास्त्रज्ञ मदत करतीलच पण मुळातच आजार होऊ नयेत म्हणून तसेच इतर साथीचे आजार पसरू नयेत म्हणून प्रतिबंधात्मक दृष्टिकोन ठेवण्याबाबत आरोग्य मानसशास्त्रज्ञाची भूमिका मध्यवर्ती असेल.

आरोग्यविज्ञानात मानसशास्त्राच्या सहभागामुळे व्यक्ती आजारी पडल्यानंतर त्यांच्यावर उपचार करण्याबरोबरच निरोगी राहण्यासाठी आधीच तयारी करण्याची मानसिकता रुजवली गेली. आरोग्य मानसशास्त्रज्ञ रुग्णाचे अहितकर वर्तन बदलण्या- व्यतिरिक्त वेदना कमी करणे, आजारामुळे निर्माण झालेला मानसिक तणाव कमी करणे, वैद्यकीय सल्ल्याचे पालन करण्यास उद्युक्त करणे, कुटुंबातील व्यक्तींना मानसिक बळ देणे इत्यादींबाबतीत योगदान देत असतो.

आजारांचे बदलते स्वरूप

(Changing Patterns of Illness)

काही वर्षांपूर्वी बेरीबेरी, डिप्थीरिया, पिवळा ताप, गोवर आणि इन्फ्लूएंझा इत्यादी साथीचे रोग होत असत ज्यामुळे लाखो लोक मृत्युमुखी पडत. 1950 सालापर्यंत 'देवी' (Small Pox) या रोगाने तर जगभर 60 टक्के लोक मृत्युमुखी पडत होते. हळूहळ वसाहतवादी काळात नवीन आजार दिसू लागले. परंतु एकोणिसाव्या शतकाच्या अखेरीस संसर्गजन्य आजारांमुळे होणाऱ्या मृत्युदरामध्ये झपाट्याने घट झाली आहे. जुने आजार कमी होत गेले तरी नव्या आजारांनी डोके वर काढायला सुरुवात झाली.

जागतिकीकरण झाल्यापासून जीवनशैलीशी निगडित काही आजारांचे प्रमाण जगभरात प्रचंड वाढले आहे. त्यात अनेक शारीरिक आजारांसोबत मानसिक आजारसुद्धा आहेत कोलेस्टेरॉल, किडनीचे आजार, हृदयविकारांवरील औषधांच्या बरोबरीने स्किझोफ्रेनिया डिप्रेशन, डिमेन्शिया इत्यादींची औषधे विकली जातात. याचे दोन अर्थ निघू शकतात एकतर या साऱ्या आजारांचे प्रमाण वाढले आहे तसेच या आजारांची लक्षणे दिसल्यावर उपचार घेण्याकडे लोकांचा कल वाढला आहे.

आपले खाणे, काम करणे, खेळणे, समाजात वावरणे इत्यादी सगळे बदलले. पण या सर्व बाबींवरच आपले आरोग्य अवलंबून आहे. गर्दीच्या कामाच्या जागा, घरातले कोंदट वातावरण, मंदावलेल्या हालचाली, कामानिमित्त घरापासून दूर एकटे राहण्याची क्रमप्राप्तता, वाढत्या महागाईचा भडका असे अनेक घटक आपल्या शारीरिक तसेच मानसिक आरोग्यावर परिणाम करत आहेत.

वैयक्तिक घटक आपल्या हातात असले तरी अनेक गोष्टींमध्ये आपण परस्वाधीन असतो. जसे आपण जागरूक राहून कितीही पौष्टिक खाण्याचा प्रयत्न केला तरी त्यात असणाऱ्या कीटकनाशकांना आपण वेगळे करू शकत नाही. त्यामुळे एकविसाव्या शतकात बदलत्या जगाबरोबर होत जाणारे आजारसुद्धा आपला चेहरा बदलत आहेत. लठ्ठपणा, डायबिटीज, हृदय व रक्तवाहिन्यांसंबंधी रोग आणि उच्च रक्तदाब तसेच डिप्रेशन, अल्झायमर आणि पार्किन्सनसारखे आजार बळावले जात आहेत.

विस्तारित आरोग्यसेवा

(Expanded Health Care Services) -

विस्तारित आरोग्यसेवा आपल्याला दोन वेगवेगळ्या दृष्टीने पाहता येतील. एक म्हणजे आरोग्य मानसशास्त्रज्ञांच्या मदतीने आरोग्यसेवा रुग्णांसाठी जास्तीत-जास्त सोईची आणि अनुकूल होईल अशी विस्तारणे. दुसरे म्हणजे आरोग्यसेवा विस्तारित करून वंचितांपर्यंत पोहोचवणे.

ग्रामीण आरोग्यसेवा ही भारताच्या आरोग्यक्षेत्रासाठी तसेच सरकारसाठी सर्वांत मोठे आव्हान आहे. भारतातील अर्ध्याहून अधिक जनता ग्रामीण भागात राहते. त्यातही दुर्गम ठिकाणी, अगदी कमी वस्ती असलेल्या ठिकाणी आरोग्य सुविधांची सोय अगदी नगण्य आहे. काही ठिकाणी भाषेचा अडसर आहे, कुठे वाहतुकीसाठी साधने नाहीत, तर कुठे कायमस्वरूपी वैद्यकीय सेवा उपलब्ध होणे शक्य नाही. परंतु उत्तम आरोग्य हा सर्वांचा अधिकार असल्याने या बांधवांना आरोग्य सेवा सुविधांपासून दूर ठेवणे म्हणजे त्यांच्यासोबत भेदभाव केल्यासारखे होईल. त्यामुळे विस्तारित आरोग्यसेवेचा अजून दुसरा पैलू पण सांगता येऊ शकतो तो म्हणजे अशा ठिकाणी वास्तव्य असणाऱ्या भारतीय नागरिकांसाठी आरोग्यसेवा पोहोचविणे.

भारत सरकारने आरोग्य तुमच्या दारी अशा योजनेद्वारे वैद्यकीय सेवा पोहोचविणे सुरू केले आहे. सरकारसोबत 'स्माइल ऑन व्हील'सारखी गैर-सरकारी स्वयंसेवी संस्था ■ (NGO) यात योगदान देत आहे. जिथे चांगल्या वैद्यकीय सेवा उपलब्ध नाहीत तिथे सगळ्यांसाठी विशेषतः स्त्रिया, लहान मुले यांसारख्या वंचित घटकांपर्यंत सुसज्ज फिरते दवाखाने नियमाने जातात. त्यात तज्ज्ञ डॉक्टर, नर्सेस, तपासणी उपकरणे, औषधे इत्यादींचा समावेश असतो. या फिरत्या दवाखान्यांमध्ये नवजात बालकांची काळजी घेणे, गर्भवतींची तपासणी करणे, किरकोळ शस्त्रक्रिया करणे, दातांची तपासणी करणे, रक्त तपासणे, एक्स-रे काढणे, ECG काढणे, जीवनसत्त्वांच्या गोळ्या देणे, कुपोषितांवर उपचार म करणे, डोळ्यांच्या शस्त्रक्रियेची शिबिरे आयोजित करणे, मानसिक आजारांबद्दल प्रबोधन  करणे इत्यादी अनेक उपक्रम याद्वारे घेतले जातात.

या प्रयत्नांमुळे सध्या भारतातील ग्रामीण भागात जी मर्यादित आरोग्य सुविधा आहेत त्या वरच्या पातळीवर आणता येईल. सर्वांसाठी आरोग्यसेवा, पुरेसे तज्ज्ञ मनुष्यबळ, आणि अद्ययावत संसाधने यांच्या मदतीने भारताची आरोग्य व्यवस्था अजून सुधारता येईल. परंतू जेव्हा अजूनही शारीरिक आरोग्यासाठीची स्थिती समाधानकारक नाही तिथे मानसिक आरोग्याविषयी तर बोलायलाच नको. निरक्षर आणि वंचित घटकांमध्ये अजूनही मानसिक आजार पूर्णपणे दुर्लक्षिले गेले आहेत. तेव्हा मानसिक आजारांविषयी जागरूकता निर्माण करणे, जसे शरीराचे आजार असतात तसे मनाचेही आजार असतात याची जाणीव करून देणे, मनाच्या आजारांनासुद्धा औषधे असतात याची माहिती देणे हे महत्त्वपूर्ण कामदेखील होणे गरजेचे आहे. मानसशास्त्राच्या विद्यार्थ्यांनी स्वयंसेवक म्हणून अशी कामे पुढाकाराने करावयास हवीत.

थोडक्यात सांगायचे झाल्यास भारतात आरोग्यसेवा दोन प्रकारे विस्तारित करत येतील एक म्हणजे जर जनतेला दवाखान्यात पोहोचविणे आणि तज्ज्ञांची मदत घेणे शक्य होत नसेल तर फिरत्या दवाखान्याच्या माध्यमातून तज्ज्ञांना आणि आरोग्यसेवेल त्यांच्यापर्यंत पोहोचवायचे. म्हणजे फक्त शहरापर्यंत किंवा तालुक्याच्या ठिकाणापर्यंत मर्यादित राहिलेली तज्ज्ञांची उपलब्धता दुर्गमभागी पण विस्तारल्या जातील. तसेच आरोग्य म्हणजे शरीराचे त्रास आणि शरीराची काळजी या विचारापुरते थांबून न राहता, आरोग्य कसे सर्वांगीण आहे आणि मानसिक आजार शारीरिक आजारांसोबत कसा जोडला आहे आणि मनाची काळजी घेणे कसे तितकेच महत्त्वाचे आहे हे विचार ती पण सगळ्यांपर्यंत विस्तारित करता येतील. कारण जोपर्यंत मानसिक आजार असलेला व्यक्ती कशाने पछाडलेला नाही किंवा वेडा नाही आणि त्याच्यावर उपचार होऊ शकतात हा विचार रुजत नाही तोपर्यंत मानसिक आजारांसोबत जोडला गेलेला कलंक पुसला जात नाही तोपर्यंत आपण मानसशास्त्रज्ञ म्हणून कमी पडतो आहोत असे वाटत राहील.

वैद्यकीय वर्तुळात आरोग्य मानसशास्त्रज्ञांचा समावेश (Increased Medical Acceptance)-

आरोग्य मानसशास्त्रज्ञ रुग्णाच्या मानसिकतेला जास्त योग्य रीतीने हाताळू शकतो म्हणून रुग्णाच्या वर्तनसुधार योजना, वेदना नियमन कौशल्य वाढविण्याचे प्रयत्न आदींवर काम करणारे मध्यस्थ म्हणून प्रभावी भूमिका बजावू शकतो. अशा हस्तक्षेपामुळे रुग्ण बरे होण्याचे प्रमाण वाढते तसेच त्या आजारासोबत असलेली नकारात्मकता कमी होते.

आरोग्य मानसशास्त्रज्ञाला रुग्णाला कशाने त्रास होऊ शकतो, कोणत्या बाबी समाधान देतात याची कल्पना असल्याने आरोग्यसेवा अधिक चांगली होण्याच्या दृष्टीने प्रयत्न करतात. तसेच आरोग्यसेवेला व्यवसायाचे रूप येत चालल्याने रुग्ण याला उपभोक्ता समजून वापरकर्त्यासाठी म्हणजेच रुग्णांसाठी आरोग्यसेवा अधिक अनुकूल करण्याच्या दृष्टीने प्रयत्न करतात आणि तसे बदल सुचवितात. उदा., स्त्रीच्या प्रसूतीच्या वेळेस तिचा पती किंवा आई यांना जवळ थांबू देणे, एखादी अवघड शस्त्रक्रिया असेल तर त्यांना त्यातले फायदे-तोटे समजावून सांगणे इत्यादी. कारण असे केल्याने रुग्णाला आपल्याला विश्वासात घेतले आहे असे वाटते आणि त्या प्रसंगासाठी त्याची तसेच कुटुंबीयांची मानसिक तयारी अधिक चांगली होते.

समग्र आरोग्यसेवा नावाजली जाण्यासाठी व गुणवत्तेत अजून सुधारणा होण्यासाठी आरोग्य मानसशास्त्रज्ञांमुळे सुधारलेल्या गुणवत्तेची पद्धतशीर नोंद व्हायला हवी. संबंधित दवाखान्याच्या यशोगाथेत त्याचा उल्लेख असावा कारण असे दस्तऐवजीकरण केवळ संशोधनासाठीच नव्हे तर पुढे वापरल्या जाणाऱ्या धोरणांसाठी आधारभूतही ठरेल. आरोग्य मानसशास्त्रज्ञाचे सैद्धान्तिक, शास्त्रीय आणि सांख्यिकीय बाबतीतले नैपुण्य बघता त्यांचे कार्यक्षेत्र केवळ रुग्ण आणि त्यांचे आजार इतपतच मर्यादित राहणार नाही आणि संपूर्ण वैद्यकीय वर्तुळाचा एक सन्माननीय सदस्य म्हणून त्याची गणना होईल याची खात्री वाटते.