भावना म्हणजे काय ? प्रकार

भावना म्हणजे काय ? स्वरूप,

मुलभूत भावनांचे प्रकार स्पष्ट करा ?

इंग्लीश आणि इंग्लीश यांच्या मते, "ज्यामध्ये गतीशील आणि ग्रंथीच्या क्रिया होत असतात अशी भावनेची कठीण अवस्था म्हणजे भावना होय.

भावनेचे स्वरूप (Nature of Emotion)

व्यक्तीचे जीवन विविध भाव भावनांनी भरलेले आहे. व्यक्तीच्या जीवनात भावनांची भूमिका अतिशय महत्वाची असलेली दिसून येते. व्यक्तीच्या जीवनातून भावना काढून टाकल्या तर व्यक्तीचे जीवन हे वाळलेल्या वृक्षाप्रमाणे होवून जाईल. व्यक्तीच्या जीवनामध्ये सुख आणि दुःख अशा दोन्ही प्रकारच्या भावना आहेत. या सुख दुःखाच्या भावनांच्या मिलापामुळे व्यक्ती अर्थपूर्ण जीवन व्यतीत करतांना दिसून येतो.

भावना व्यक्तीत उत्पन्न होण्यासाठी परिस्थिती वा उद्दीपकाचा मोठा कार्यभाग असतो. समोरील उद्दीपकाशिवाय व्यक्तीतील भावना उत्पन्न होवू शकत नाही. व्यक्तीला भावना उत्तेजीत करीत असतात. शरीरात आंदोलन निर्माण करीत असतात. व्यक्तीला अस्वस्थ करीत असतात. एकंदरीत व्यक्तीत बदल घडवून आणणारी व्यक्तीची स्थिती असते. व्यक्ती सामान्य स्थितीमधून वेगळ्या क्रियात्मक स्थितीमध्ये येत असतो.

भावनेचे महत्व (Importance of Emotions)

व्यक्तीमध्ये विविध प्रकारच्या भावना निर्माण होतात. या भावनाची निर्मिती होणे हे व्यक्तीमधील सुसह्य जीवनासाठी आवश्यकता असते. या भावनाचे व्यक्तीच्या दृष्टीने कोणते महत्व आहे ते पुढील मुद्यावरून लक्षात येईल.

१) व्यक्तीमध्ये निर्माण होणाऱ्या आनंद, हर्ष, उत्साह या भावना व्यक्तीत मानसिक सुख निर्माण करतात त्यातून व्यक्तीला खूप मानसिक समाधान मिळते तर क्रोध, राग या भावना व्यक्तीला संघर्ष उभा करण्यास मदत करतात.

२) व्यक्तीमधील भावना उत्पत्ती व भावनांचे प्रकटीकरण झाल्यास व्यक्तीतील शारीरिक व मानसिक आरोग्य स्थिर राहण्यास मदत मिळते ज्यातून व्यक्तीवरील ताण कमी होतो व व्यक्तीला ताजेतवाणे वाटते.

३) व्यक्तीमध्ये निर्माण होणाऱ्या भावनेतून व्यक्तीला समोरच्या परिस्थितीचा अंदाज घेता येतो. परिक्षेत यश मिळाले म्हणजे समाधान प्राप्त होते. ज्यातून समोरील शिक्षणाचा मार्ग निवडण्यास मदत मिळते किंवा दुःख परिस्थितीचा अनुभव आल्यास आता पुढील आयुष्यात काय टाळायचे, काय करायचे हे ठरवता येते.

४) भावनिक अनुभवातून आंतरीक चेतासंस्था सक्रीय होते, ज्यातून व्यक्तीमध्ये श्वसन, घामग्रंथी, संप्रेरके ही महत्वाची अंगे जलद कामाला लागतात ज्यातून अधिक ताकदीने निर्णय घेतले जातात व व्यक्ती परिस्थितीस लढा देण्यास तयार होतो.

५) व्यक्तीच्या भावना ह्या चेहऱ्यावर प्रकट होत असतात. त्यामुळे नेमकी कोणती भावना व्यक्तीच्या मनात व आंतरीक निर्माण झाली आहे हे कळते. ज्यातून समोरील व्यक्तीने आता कसे वागायला पाहिजे? किंवा काय प्रतिक्रिया द्यावी हे ठरविण्यास मदत मिळते. त्यातून परिस्थिती पाहून वर्तन करण्यासाठी व्यक्तीची भावनाच जबाबदार व महत्वपूर्ण घटक आहे असे म्हणावे लागते. अशाप्रकारे व्यक्तीत निर्माण होणाऱ्या भावना ह्या प्रक्षेपीत रूप असून व्यक्तीला जीवन सुखकर करण्यास मदतच करीत असल्याचे स्पष्ट होते.

मूलभूत भावना (Basic Emotions)

१) आनंद (Joy)

व्यक्ती जीवन जगत असताना आपली महत्वाची ध्येय्ये डोळ्यासमोर ठेवतो. सोबतच अशा धेय्यातून तो आनंद, सुख, समाधानाच्या अपेक्षेत असतो. व्यक्तीच्या कार्य करण्याचा आनंद हा मुळ गाभा आहे. म्हणूनच व्यक्तीच्या डोक्यात इच्छित धेय्यापर्यंत पोहचण्याची लालसा निर्माण होते. यातून यशस्वी व्हावे असे त्याला सतत वाटत असते. प्रत्येक कार्यात आपण यशस्वी झालो म्हणजे आपल्याला आनंद प्राप्त होतो. हे पक्के गणित व्यक्तीच्या डोक्यात असते. यातून व्यक्तीचा यश + आनंद = यशानंदाचा प्रवास सुरू होवून जातो. काही व्यक्तींना नुसत्या घरी पाहुणे येणतून आनंद निर्माण होतो तर काही व्यक्तींना मोठे यशोशिखर गाठल्यानंतर आनंद मिळतो. व्यक्तीपरत्वे आनंदाची भिन्नता जाणवते. जो व्यक्ती छोट्या-छोट्या गोष्टीतून आनंद मिळवित राहतो. त्याला शारीरिक व मानसिक समाधान हे उच्चकोटीचे मिळत राहते.

२) उत्साह (Excitement)

व्यक्तीची भावना ही बाह्य उद्दीपकावर मोठ्या प्रमाणात अवलंबून असते. एखादी नवीन गोष्ट पाहण्याची वा करण्याची जेव्हा वेळ येते त्यावेळी व्यक्तीमधला मोठा उत्साह जाणवतो. व्यक्तीची एक प्रकारची ही उत्तेजिततेची अवस्था असते. लहान मुलांना बऱ्याच दिवसानंतर 'आपण मामाच्या गावाला उद्या जात आहोत' असे म्हणताच लहान मुलांमध्ये मोठा उत्साह संचारतो. ते नाचायला, उडाळला व प्रसंगी घरात पळायला सुरूवात करतात.

सामान्य स्थितीच्या पलीकडची अवस्था ही असते. सामान्य उर्जेपेक्षा जास्त उर्जा व्यक्तीत पाहायला मिळते. व्यक्तीमधील आनंद हा द्विगुणीत झालेला असतो. व्यक्तीचे स्नायू हे पूर्णतः सक्रीय झालेले असतात. एखादी वस्तू आताच बघावी अशा प्रकारची घाई व्यक्तीत निर्माण झालेली असते. व्यक्तीमध्ये सातत्याची गतिशीलता निर्माण होते. कबड्डी खेळात विरोधी टिमचा एक गडी बाद झाल्यास टिममध्ये उत्साह संचारतो, तो उत्साह इतरांनाही जोम, ऊर्जा देवून जातो.

३) कोमलता (Tenderness)

व्यक्तीमध्ये काही परिस्थितीत कोमलता ही भावना निर्माण झालेली दिसून येते. बऱ्याचदा मृदू व कठोर हृदयाचे ते वागतात, बोलतात किंवा आहेत असे ऐकण्यात येते. यावरून व्यक्तीमधील भावनिकतेची स्थिती कळायला मदत मिळते. थोड्याशाही परिस्थितीतील बाह्य बदलाने या व्यक्तीत बदल पाहायला मिळतो.. जशी थंड वाऱ्याची एक झुळूक लागतात एखादी व्यक्ती अधिक सुखवतांना दिसते तर एखादी व्यक्तीत कोणताच बदल झालेला आपल्याला पाहायला मिळत नाही..

अशा कोमल भावना निर्माण होणाऱ्या व्यक्ती अधिक हळव्या असतात. दुःख •किंवा थोडे सुख सुद्धा यांच्यात अधिक उत्तेजना निर्माण करीत असते. थोडे हळूवार आणि संथ पद्धतीने यांच्या क्रिया पाहायला मिळतात. कोमलता ही भावना व्यक्तीतील माया, प्रेम, जिव्हाळा इत्यादीचा लवलेश असणारी पाहायला मिळते.

४) दुःख (Sadness)

आनंद, हर्ष, सुख या भावनांप्रमाणेच दुःख ही भावना सुद्धा व्यक्तीमध्ये पाहायला मिळते. 'सुख पाहता जवापाडे, दुःख पर्वताएवढे' अशी फार पारंपारिक म्हण आपल्याकडे आहे. हे खरेच आहे. स्वयंजीवनाचा अनुभव घेत असतांना हे प्रत्येकाच्या जीवनात लक्षात येण्यासारखे आहे. आनंदाची स्थिती ही संपून जावू नये ती तशीच तेवत राहावी असे वाटते पण ती लवकर जाते. मात्र दुःखमय स्थिती आपण मनातून किती घालविण्याचा प्रयत्न करतो पण दुःख नाहीसे होत नाही.

दुःख भावना व्यक्तीमध्ये सतत प्रत्ययास येते. जीवन हे चक्र आहे. कधी सुख तर कधी दुःख 'ही भावना व्यक्तीला अनुभवास येते. व्यक्तीला अतीव दुःख झाल्यास व्यक्तीला रडू कोसळते, काही व्यक्तीचा चेहरा हा निस्तेज दिसतो. डोळ्यात पाणी दिसते यावरून व्यक्तीची दुःखाची स्थिती जाणवते. घरातील एखाद्या व्यक्तीचा मृत्यु झाल्यास व्यक्तीच्या चेहऱ्यावरून पूर्ण दुःखाची स्थिती पाहायला मिळते.

५) राग (Anger)

इतरांनी व्यक्तीचे अहीत केले असल्यास, नुकसान केले असल्यास व्यक्तीमध्ये रागाची भावना निर्माण होते. या रागाचे विरेचन वेगवेगळ्या मार्गानी व्यक्ती करीत असतो. इतरांनी स्वत: बाबतीत अपशब्द वापरला असल्यास त्या व्यक्तीबाबत मनात चिड निर्माण होते. आपल्या समुहातील कोणत्या व्यक्ती बाबत व्यक्तीच्या मनामध्ये राग व आपुलकीची भावना आहे हे व्यक्तीच्या बोलण्यावरून लक्षात येते.

व्यक्तीमध्ये रागाची भावना उत्पन्न झाल्यास व्यक्तीमध्ये आक्रमकतेची भावना निर्माण होते. ही आक्रमकता शब्दातून बऱ्याचदा प्रकट होते तसेच काहीवेळेस शारीरिक हानी सुद्धा समोरच्या घटकाला पोहचविले जाते. रागाची भावना व्यक्तीत निर्माण झाल्यास व्यक्ती आपले शारीरिक व मानसिक संतुलन गमावून बसते. यातून स्वतःचे व इतरांचे नुकसानच होण्याची शक्यता ही जास्त असते.

६) भीती (Fear)

सर्वच व्यक्तीमध्ये 'भीती' ही भावना प्रकर्षाने पाहायला मिळते. भीती ही भावना ओळखायची असल्यास, व्यक्तीचे हातपाय थरथर कापायला लागतात. शब्दाची लयबद्धता कुंठीत होवून जाते. नाडीचे ठोके जलद पडायला लागतात. व्यक्तीला दरदरून घाम यायला लागतो. समोरच्या जागेवरून मागे सरकतो. इत्यादी लक्षणे व्यक्तीत निर्माण होतात.

भीतीच्या भावनेमध्ये व्यक्तीतील आत्मविश्वास हा खचित होतो. परिस्थितीला तोंड देण्याची व्यक्तीची भावना नष्ट होते. व्यक्ती अतिशय गोंधळून जातो. काही परिस्थितीत व्यक्तीला परिस्थितीशी दोन हात करणे भाग पडते. किंवा परिस्थिती पासून पळ काढणे हे दोन उपाय व्यक्तीकडे असतात. मात्र ते स्व निर्णयावर असते. भीती कोणत्या घटकामुळे आपल्याला वाटते आहे. त्यावरून आक्रमण की पळ ह्या दोन गोष्टी कराव्या लागतात. भय किंवा भीती वाटणे हे सहज असले तरी त्यावर मात करणे हे व्यक्तीच्या कौशल्यावर आधारीत आहे.

७) प्रेम (Love)

प्रेम ही अतिशय महत्वाची भावना व्यक्तीमध्ये असलेली दिसून येते. या प्रेमाची अनेक रूपे आपल्याला सभोवताली असलेली दिसून येतात. मैत्री, जिव्हाळा, आपुलकी, आदर, वात्सल्य इत्यादीमध्ये प्रेमाचाच ओलावा असलेला आपल्याला प्रत्ययास येतो. प्रेम हे कितीही दूरच्या व्यक्तीला जवळ आणणारी एक प्रकारची शक्ती आहे. व्यक्तीचे प्रेम हे कोणत्याही निर्जीव वा सजीव घटकाबद्दल असू शकते.

काहीचे प्रेम घरातील सदस्यावर असते तर काहीचे प्रेम आपल्या देशावर असते. या प्रेमातूनच अनेक देशवीरांची गाथा जन्माला आलेली आहे. या प्रेमातूनच तर व्यक्ती-व्यक्तीत सहकार्याची भावना निर्माण होण्यास मदत मिळते.