छिन्नमनस्कता (SCHIZOPHRENIA & TREATMENT)

छिन्नमनस्कता हा जगभर पसरलेला एक भयावह भाग आहे. जाती, धर्म, वंश असा कोणताही घटक या पक्षाला डावलू शकत नाही. हा घटक नियंत्रित करता. दु:खद परिस्थिती या सर्वांसाठी पूर्ण करणारी औषधे उपलब्ध आहेत. साध्या छिन्नमनस्कतेपासून अत्यंत गंभीर शोधणारे अनेक प्रकार आहेत. हा स्थिती गंभीरता छिन्नमनस्क रुग्णाला मनोरुग्णालयातच सांगावे. औषधांची गंभीर साधने. अनेक रुग्ण साधने नाकारतात व पुन्हा उलटतात. स्वतः:ला होणे, पालकांना समान दुष्टचक्र सुरू असते.

भास, संशय, संशय, निरिच्छता, शून्यता पाहणे असे अनेक गंभीर लक्षण हे रुग्ण असतात. औषधोपचार, कुटुंबोपचार, मानसोपचार अशा सर्व उपचारांनी संकलित करण्याचा प्रयत्न जरूर असतो. l तो हा रुग्ण किंवा कुटुंबीय न राहता हा सामाजिक पुरस्कर्ता ठरतो.

छिन्नमनस्कता समान इतर मनोविक्षीप्ती (इतर मानसिक विकार) / छिन्नमनस्कता प्रकार 

लक्षणांची तीव्रता, परिणाम आणि कारण घटक लक्षात घ्या खालील विकृतींचा अंतर्भाव होतो.

i) अल्पकालीन मनोविक्षीप्ती (संक्षिप्त मानसिक विकार) 

ii) छिन्नमनस्कतावत मनोविक्षीप्ती (स्किझोफ्रेनिफॉर्म डिसऑर्डर) 

iii) छिन्नभावात्मक मनोविक्षीप्ती (स्किझोफेक्टिव्ह डिसऑर्डर)

iv) संभ्रांती (पॅरानोईया / भ्रामक विकार)

(i) अल्पकालिन मनोविक्षप्ती - या विकृतीस नर्व्हस ब्रेक डाऊन' विरोध म्हणतात. अचानक व्यक्ती तीव्र होतबल होवून मनोविक्षीप्त होते. तिला भ्रांती, विक्षिप्त अनुभव, विचार भ्रांत विष्कळीतपणा, विक्षीप्त वर्तन मतभेद. छिन्नमनस्कतेची लक्षण आढळतात. पण ही लक्षणं एखाद दिवस ते एखाद दर्शन घडतात. तद्नंतर व्यक्ती पूर्वीच सामान्य होते. छिन्नमन्तेची लक्षण अल्पकाळ उद्भवत मनोविकृतीस अल्पकालिकविक्षीप्ती असे म्हणतात.

प्रिय व्यक्तीचा मृत्यू, उद्योग-घर आगीत भस्म होणे, पूर, शैक्षणिक अपयश, ताँत्र आर्थिक विवंचना वगैरे तणावग्रस्त आघातजन्य घटकांमुळे काही व्यक्ती घटनेचा ताण सहन करू शकत नाहीत व कोलमडून पडतात व अल्पकाळ मनोविक्षीप्त होतात. मात्र काह दिवसातच व्यक्ती पूर्ववत पूर्णपणे सामान्य होतात. प्रसूतीपश्चात काही स्त्रीयांमध्ये ही विकृती उद्भवलेली दिसते. वरकरणी कुठलीही आघातजन्य तणावकारक परिस्थिती नसतांनाही काही व्यक्तीत ही विकृती उद्भवलेली दिसते. केवळ मनोजन्य कारणास्तव ही विकृती उद्भवलेली दिसत असली तरी संशोधकांच्या मते जैविक दृष्टीकोनातून सुप्त स्वरुपात दुर्बल प्रतीरोधक्षमता असलेल्या व्यक्ती या विकृतीस बळी पडलेल्या दिसतात. अल्पकाळ चितारोधी अथवा मनोदुर्दशारोधी औषध आणि मानसोपचारात धीर देणे, तणावजन्य कारणघटक दूर करणे इत्यादी उपचारांनी व्यक्ती अल्पकाळातच पूर्ववत सामान्य होते.

ii) छिन्नमनस्कतावत मनोविक्षीप्ती (Schizophreni form Psychosis) : छिन्नमनस्कता विकृतीत आढळणारी बहुतेक विकृती लक्षणं या विकृतीतही आढळतात. एक महिन्यापेक्षा जास्त काळ पण ६ महिन्यापेक्षा कमी काळ मनोविकृतीची लक्षणे आढळत असल्यास केवळ कालावधीच्या दृष्टीकोनातून विकृतीचे निदान छिन्नमनस्कतावत मनोविक्षीप्ती असे केले जाते. छिन्नमनस्कतावत मनोविक्षीप्तीतीत प्रायः जैविक घटक कारणीभूत दिसतात. अशा रूग्णांत बहुधा मेंदू व्हेन्ट्रिकलचा आकार विस्तारलेला दिसून येतो. मनोदुर्दशारोधी औषधांनी अथवा लिथीयम अथवा चिंतारोधी औषधांनीही विकृती पूर्ण बरी होते. विद्युत कंप चिकित्सा (शॉक थेरॉपी) पद्धतीही अशा रूग्णांना उपयुक्त ठरते.

iii) छिन्नभावात्मक मनोविक्षीप्ती (Schizophrenia affective disorder) भावस्थिती विकृती (अवसाद-उन्माद विकृती) व छिन्नमनस्कता या दोन्ही पूर्णपणे भिन्नविकृती आहेत. बहुधा एका विकृतीत दुसऱ्या विकृतीची लक्षणं आढळत नाहीत पण क्वचित भावस्थिती विकृत रूग्णात दोन आठवड्यापर्यंत भ्रान्ती व विभ्रम ही छिन्नमनस्कतेची लक्षणे प्रभावीपणे आढळून येतात. आणि या काळात रूग्णात भावस्थिती विकृतीची लक्षण आढळत नाहीत म्हणून या विकृतीस छिन्नभावात्मक विकृती असे म्हणतात. मूलतः  ही विकृती छिन्नमनस्कतेचे एक रूप आहे की भावस्थिती विकृतीचे? या बाबत संशोधकात एकमत नाही. ही विकृती दोन्ही विकृतींचे संमिश्र रुप आहे. या विकृतीवर नैराश्यरोधी व मनोदुर्दशारोधी दोन्ही प्रकारच्या औषधांचा आलटून-पालटून उपचार केला जातो.

(iv) संभ्रान्ती विकृती (पॅरोनोईया) (Paranoia / Delusional Disorder) : छिन्नमनस्क रूग्णात भ्रांती, विभ्रम व विक्षीप्तीची इतर लक्षणं आढळतात. व्यक्तीच्या विचार, भावना व आचरणात पूर्ण विक्षीप्तपणा दिसून येतो. व्यक्तीत जेव्हा विक्षीप्त तऱ्हेवाईक वर्तन अथवा इतर मनोविक्षीप्तीची लक्षणं; भावस्थिती विकृतीची लक्षणं आढळत नाहीत पण केवळ स्थिर स्वरुपाच्या भ्रांती आढळतात. सौम्य विभ्रमानुभवही आढळतात. पण ते फारसे प्रभावी नसतात. भ्रांतीचे स्वरुप छिन्नमनस्क विकृतांसारखे विचित्र विक्षीप्त नसते. अशा केवळ भ्रांती लक्षणांचे प्राबल्य असलेल्या विकृतीस संभ्रान्ती विकृती असे म्हणतात. पूर्वी या विकृतीस पॅरानोईया असे संबोधिले जात असे.

संभ्रांती विकृतीत आढळणाऱ्या भ्रांती :

i) रतिजन्य भ्रांती (Erotic delusion) : एखाद्या व्यक्तीचे बहुधा विविध क्षेत्रातील प्रसिद्ध नामवंत व्यक्तीचे त्यांच्यावर प्रगाढ प्रेम आहे अशी समजूत रूग्णांत आढळते. प्रत्यक्षात या व्यक्तीशी त्यांचा प्रत्यक्ष संबंधही आलेला नसतो. केवळ एखादा फोटो, औपचारिक पत्र, क्वचित कुठेतरी अल्प संपर्क यावरून रूग्ण व्यक्ती परस्पर प्रेमसंबंध असल्याची समजूत करून घेतात. या प्रकारास गतिविषयक भ्रांती असे संबोधिले जाते. या रूग्णात अल्पकाळ भावस्थिती विकृतीची लक्षणं आढळतात.

ii) महानतेच्या भ्रांती (Grandiose Delusion) : छिन्नमनस्कतेसारख्या अतार्किक विचित्र भ्रान्ती ऐवजी या व्यक्ती स्वतःला अवतारी पुरुष समजतात. एखादा शास्त्रज्ञ अथवा समजासुधारक समजतात.

ii) संशय भ्रांती (Delusion of Jealouey) : आपल्या जोडीदाराविषयी अविश्वासाची भावना आढळते. आपल्या साथीदाराचे दुसऱ्याशी अनैतिक संबंध आहेत अशा संशयग्रस्त विचारांनी ते पछाडलेले दिसतात. जोडीदाराच्या कथित प्रियकराला रंगेहाथ पकडण्यासाठी, आपला संशय सिद्ध करण्यासाठी ते पुरावा शोधण्यात, जोडीदारावर पाळत ठेवण्यात बराच घालवतात. . त्यांच्या मनातून संशयाचे विचार घालविणे अत्यंत दुरापास्त कार्य आहे.

iv) आत्मछळाच्या भ्रांती (Persecutory Delusion) : लोक, मित्र, नातेवाईक आपल्या वाईटावर टपलेले आहेत. त्यांना आपला छळ करावयाचा आहे, बदला घ्यावयाचा आहे अशी समजूत रूग्णांत आढळते. (v) रोगभ्रम विषयक भ्रांती : आपल्याला विचित्र अनामिक आजाराने पछाडलेले आहे अशा विचित्र समजूती रूग्णात आढळतात. एका स्त्रीला आपले दात ढिसूळ होवून खडूत रूपांतरित होत आहेत अशी समजूत रूजली होती. काहींना आपल्या मेंदूत ट्यूमरची वाढ होत आहे असे वाटे. थोडक्यात प्रकृती विषयक दुर्धर रोग झाल्याच्या भ्रांती या रूग्णात आढळतात. या भ्रांती पॅरानाईड छिन्नमनस्क रुग्णांइतक्या विक्षीप्त नसतात.

Shared Paranoia : सातत्याने दीर्घकाळ एकमेकांच्या संपर्कात राहणाऱ्या, परस्पर जिव्हाळ्याचे संबंध असणाऱ्या व्यक्तींपैकी एकात मनोविक्षीप्तीची विशेषतः भ्रांतीची लक्षणं असल्यास कालांतराने मूलतः मनोविक्षप्त नसणाऱ्या दुसऱ्या जोडीदारातही व्यक्तीतही अतार्किक समजूती दृढ झालेल्या दिसून येतात. या प्रकारास Shared Paranoia अथवा Shared Psychotic असे म्हणतात. संभ्रांती विकृतीचा हा एक दुर्मिळ प्रकार आहे. मनोविक्षीप्त रूग्णावरिल परावलंबीत्त्व व सततचा संपर्क यातून हा दोष उद्भवतो. एकाच रुममध्ये राहणाऱ्या दोन मैत्रिणी, दोन मित्र, पती-पत्नी, यांच्यात ही विकृती उद्भवू शकते.

छिन्नमनस्कतेवरिल उपचार (Treatment of Schizophrenia) : 

छिन्नमनस्कता हो एक दुर्भर विकृती आहे. विकृती वारंवार पुर्न: उद्भव प्रवृत्तीमुळे (Episodic Nature) रूग्णात सुधारणा झाली तरी पुन: पुन्हा विकृती उद्भवत असते. विकृतीच्या सक्रिय अवस्थेत रूग्णाला रूग्णालयात भरती करावे लागते व अनेक वर्षे नियमीत औषधोपचार घ्यावे लागतात. छिन्नमनस्क रुग्णास औषधोपचार, मानसोपचार व इतर उपचारांचा अवलंब केला जातो.

प्रमुख उपचार पद्धती : 

i) औषधोपचार 

ii) विद्युत कंप चिकित्सा 

iii) इन्शुलिन कोमा थरॉपी 

iv) मानसोपचार पद्धती : 

        a) वर्तन-परिवर्तन उपचार पद्धती 

        b) कौटुंबिक प्रबोधन 

        c) बोधात्मक उपचार पद्धती

i) औषधोपचार : छिन्नमनस्कता विकृतीवरिल सर्वाधिक प्रभावी पर्याय म्हणजे औषधोपचार. छिन्नमनस्कता विकृती वरील औषधांना मनोदुर्दशारोधी (ॲन्टीसायकोटिक) औषध असे म्हणतात. ॲन्टीसायकोटिक औषधांना न्यूरोलेप्टिक असेही म्हणतात. कारण या औषधांनी मनोविक्षीप्तीची लक्षणं दूर होत असली तरी या औषध सेवनाने इतर दुष्परिणामही उद्भवतात.  मनोदुर्दशारोधी औषधांबरोबरच अप्रकारी मनोदुर्दशारोधी औषधांचा (Atypical Neuropleptic) अवलंब केला जातो.

फेनोथॉयझिन हे मनोदुर्दशारोधी औषध आहे. फेनोथॉयझिन गटातील क्लोरप्रोमॅझीन (Chlorpromazine), हलोपेरिडोल (Haloperidol) व प्रॉलिक्झिन (Prolixin) या औषधांचा वापर केला जातो. ही औषध मेंदूतील डोपामिन न्यूरोट्रान्समिटरचे (d2) अतिरिक्त प्रमाण अवरोधित करतात. औषधाच्या नियमित सेवनानंतर दोन-तीन आठवड्यात

छिन्नमनस्क रूग्णामध्ये अमूलाग्र सुधारणा दिसून येते. मात्र या औषधाने प्रायः भ्रान्ती, विभ्रम, विचार दोष व विक्षीप्त दोष इ. सकारात्मक लक्षणं नाहिशी होतात. पण छिन्नमनस्कतेच्या नकारात्मक लक्षणं दोषांवर ही औषध फारशी उपयुक्त ठरत नाहीत.  

औषधाचे दुष्परिणाम : मनोदुर्दशारोधी औषधाच्या दुष्परिणामुळे बऱ्याचदा रुग्ण हे औषध घेणे टाळतात. मध्येच औषध घेणे बंद करतात. औषधाचे मुख्य दुष्परिणाम म्हणजे रुग्णाला अस्वस्थ वाटणे, पार्किन्सून आजारासारखी लक्षणं उद्भवतात. ज्यात कंप; क्षोभ, विक्षीप्त अनैच्छिक हावभाव, कारक स्नायू जडत्त्व, तोंड-घसा कोरडा पडणे, दृष्टी आधु होणे, अशक्तपणा, रक्तदाब मंदावणे (Low BP) इत्यादी दुष्परिणाम दिसतात.

    अनेक वर्ष मनोदुर्दशारोधी औषध सेवन करणाऱ्यामध्ये रुग्णांमध्ये टारटिव्ह डिस्किनीसिआ (TD) हा दोष उद्भवतो. विशेषतः ४० वर्षापेक्षा वयस्क रूग्णात व स्त्री रूग्णात TD समस्या उद्भवण्याची अधिक संभावना आढळते. एक वर्षानंतर ५ प्रतिशत रूग्णात; तर २५ प्रतिशत रूग्णात सहावर्षानंतर TD चे दुष्परिणाम संभवतात. TD प्रकारात चेहऱ्यावरील ऐच्छिक स्नायु हालचालीत दोष उद्भवणे, जीभ बाहेर येणे, ओठांना घड्या पडणे, कंबर, डोके इ. भागात झटका युक्त हालचाली उद्भवणे, सतत मागे-पुढे पायांची हालचाल करणे वगैरे दोष उद्भवतात. 

अप्रकारी मनोदुर्दशारोधी औषधं (Atypical Neuroleptic) : अप्रकारी मनोदुर्दशारोधी औषधं मूलतः सेरेटॉनिन न्यूरोट्रान्समिटर अवरोधक आहेत. पण त्याच बरोबर डोपामिन (d2) न्यूरोट्रान्समिटरचेही अल्पप्रमाणात प्रतिबंध करण्याची क्षमता या औषधा आहे. क्लॉक्सापाईन (Clozapine) (ट्रेड नाव क्लॉक्सारिल) या अप्रकारी औषधाचा १९७३ मध्ये शोध लागला व तेव्हापासून संपूर्ण युरोपात हे औषध मनोविक्षीप्त रूग्णांसाठी वापर जाते. १९९० पासून अमेरिकेत या औषधाचा वापर सुरू झाला. छिन्नमनस्कतेचे प्राथ नकारात्मक लक्षणं या औषधाने बरी होतात व सकारात्मक लक्षणेही नियंत्रणात येतात म्हणून छिन्नमनस्क रूग्णांसाठी हे एक गुणकारी औषध आहे. या औषधाचे दुष्परिणाम फारसे नाहीत. 

या औषधाचा मुख्य दुष्परिणाम म्हणजे रक्तातील रोग प्रतिरोधक श्वेतपेशींच प्रमाण कमी होवून रोग प्रतिकारशक्ती मंदावते. ज्यामुळे रूग्णात संसर्ग होण्याची संभावन वाढते. शिवाय काही रूग्णात झटके येवू शकतात. शिवाय हे औषध फारच महागडे आहे. थोडक्यात क्लोर्नोमॅझिन या मनोदुर्दशारोधी व क्लॉक्सापाईन या अप्रकारी मनोदुर्दशारोधी औषधांचा छिन्नमनस्कता विकृती लक्षणं दूर करण्यासाठी प्रभावी उपयोग होतो. काही रुग्णांना या औषधांसोबत लिथियम औषधाचाही अवलंब केला जातो.

विद्युत कंप चिकित्सा (Electro Convulsive Therapy) : गंभीर अवसादी व इतर मनोविक्षीप्त रूग्णांप्रमाणेच छिन्नमनस्कतेच्या काही रूग्णांवर विद्युतकंप चिकित्सेचा अवलंब केला जातो. विशेषतः छिन्नमनस्कतेच्या सक्रिय अवस्थेत, कॅटेटोनिक लक्षण प्रकारात आणि भावात्मक लक्षणं दोष घालवण्यासाठी विद्युत कंप चिकित्सा उपयुक्त ठरते. विद्युत कंप चिकित्सेत ७० ते १२० होल्टेज तीव्रतेचा विद्युत प्रवाह अल्पकाळ रूग्णांच्या अग्रमेंदूच्या दोन्ही बाजूंनी दिला जातो. अलिकडे मेंदूच्या एकाच बाजूने विद्युत-शॉक देण्याचीही पद्धत आहे. मात्र त्वरीत उपयुक्ततेच्या दृष्टीने डोक्याच्या दोन्ही बाजूने विद्युत- शॉक देणे फायद्याचे ठरते. आठवड्यातून ३-४ वेळा व महिन्यात जास्तीत जास्त १२ वेळा शॉक उपचारांचा अवलंब केला जातो. शॉक देण्यापूर्वी रुग्णाची वैद्यकीय तपासणी करून गुंगीचे औषध व स्नायू शैथिलीकरणाची औषधे दिली जातात त्यामुळे सांधे निखळणे, मणक्यात फट (gap) निर्माण होणे, स्नायू आखडणे इत्यादी दुष्परिणाम टाळता येतात. विद्युत शॉक दिल्यानंतर व्यक्तीत सर्व शरीरात अपस्माराप्रमाणे आचके उद्भवतात. व काही वेळेत व्यक्ती झोपेतून जागे झाल्याप्रमाणे उठून बसते. तिला विद्युत कंप चिकित्सेची कुठलीही स्मृती नसते. कुठल्याही वेदना जाणवत नाहीत. सुरवातीचे काही दिवस रूग्णात थोडाफार वैचारिक गोंधळ व स्मृती समस्या जाणवतात. पण दूरगामी कुठलेही दुष्परिणाम दिसून येत नाहीत म्हणून ही एक प्रभावी उपचार पद्धती समजली जाते.

iii) इन्शुलिन कोमा थेरपी : शरीरात अतिरिक्त इन्सुलिन इन्जेक्शन द्वारा टोचल्यावर  रक्तातील ग्लुकोजचे प्रमाण वेगाने कमी होवून व्यक्तीला ग्लानीची स्थिती प्राप्त होते. काही दिवस व्यक्तीला नियमित इन्शुलिन टोचून बेहोशीच्या स्थितीत ठेवल्यावर आठ-दहा दिवसांनी व्यक्ती बरी झालेली दिसते. मात्र इन्शुलिनचा वापर करताना रुग्णाची नियमित तपासणी करून साखरेची पातळी नियमित आहे ना? हे डॉक्टर बघत असतात. अलीकडच्या काळात मनोदुर्दशारोधी औषधामुळे इन्शुलिन कोमा थेरॉपीचा क्वचितच अवलंब केला जातो. 

1) मानोसोपचार पद्धती: मानसोपचार पद्धतीत खालील पद्धतींचा अवलंब केला जातो.

a) वर्तन परिवर्तन पद्धती (Behaviour Modification Therapy) : छिन्नमनस्कता रुग्णात सामाजिक आस्था; आंतरवैक्तिक संप्रेषण व स्व-सामर्थ विकसित करण्यासाठी  प्रतिकात्मक पारितोषिक प्रक्रिया (Token Economy) व सामाजिक कौशल्य प्रशिक्षण  इत्यादी वर्तन परिवर्तन तंत्र उपयुक्त ठरतात. छिन्नमनस्क रूग्णांत आढळणारे ठळक लक्षणं दोष जसे असाधारण विलंबित प्रतिक्रिया दोष; उत्स्फुर्त प्रतिसादाचा अभाव, इतरांशी संपर्क संवाद करतांना नजरेचा उपयोग न करण्याची समस्या; चेहऱ्यावरील विक्षीप्त भाव व इतर विक्षीप्त वर्तन प्रकार व्हिडीओ टेपच्या माध्यमातून रुग्णांच्या लक्षांत आणून देवून सामाजिक कौशल्य प्रशिक्षणातून व रूग्णाकडून प्रत्यक्ष अयोग्य प्रतिक्रिया टाळण्याची कृती करून घेणे इत्यादी प्रशिक्षणांवर भर दिला जातो.

(b) कौटुंबिक प्रबोधन : छिन्नमनस्क रूग्णाला अनुलक्षून छिन्नमनस्क कुटुंबातील व्यक्तींचे वर्तन अत्यंत महत्त्वाचे दिसते. रूग्णांशी आपुलकीने वागणे, रुग्णांच्या विकृत-विक्षीप्त वर्तनाला नांव न ठेवता करता रुग्णाशी प्रेमळ सहानुभूतीपूर्वक वर्तन करणे, ताणावग्रस्त परिस्थिती प्रभावीपणे हाताळणे, रुग्णांच्या समस्या, कुटुंबातील समस्या समर्थपणे सोडविणे इत्यादी बाबत पालकांचे उपबोधन केले जाते. कुटुंबातील व्यक्तींना रूग्णाला तणावग्रस्त परिस्थितीपासून दूर ठेवण्याचे सांगितले जाते. थोडक्यात रूग्णाशी कसे वागावे व विकृती लक्षणांसह रुग्णाचा स्विकार करण्यासाठी कुटुंबाचे प्रबोधन केले जाते.

C) बोधात्मक उपचार पद्धती (Cognitive Theropy) : रुग्णाची निर्णय क्षमता वाढवणे, तारतम्य दोष दूर करणे, रूग्णातील अविवेकी समजूती दूर करणे, सदोष काढण्याच्या प्रवृत्तीत बदल करणे इत्यादी बोधात्मक उपचार उपयुक्त ठरतात.