स्थितीस्थापकत्व म्हणजे काय ? स्थितीस्थापकत्व दृष्टीकोन (What is Resilience & Perspective)

स्थितीस्थापकत्व म्हणजे काय
व्याख्या :

"स्थितीस्थापकत्व म्हणजे पुर्नस्थिती प्राप्त होय."

“संकटमय आणि गंभीर धोकादायक परिस्थितीतून, बेचिराक अवस्था अनुभवूनही, भग्न झालेल्या शारिरिक मानसिक स्थितीतून बाहेर पडत परिस्थितीला यशस्वीपणे सामोरे जाणे म्हणजे स्थितीस्थापकत्व होय.' "

रिफ’ व ‘सिंगर' (२००३) यांच्या मते “गंभीर आव्हानात्मक घटनेमुळे उध्वस्थ झालेल्या मानसिक अथवा शारिरिक आरोग्यात अमुलाग्र सुधारणा घडवून आणण्याची योग्यता म्हणजे स्थितीस्थापकत्व होय.”

स्थितीपकत्व दृष्टीकोन (Resilience Perspective)

वैकासिक दृष्टीकोन ( Developmental Perspective)

चिकित्सात्मक दृष्टीकोन (Clinical Perspective)

१. वैकासिक दृष्टीकोन ( DevelopmentalPerspective)

वैकासिक दृष्टीकोनातून अत्यंत दुर्धर, कठिण, वाईट, संकटमय घटना घडत असताना ही व्यक्ती कुठलाही विकास कुंठीत, बाधित न व्यक्ती सर्व सामान्य असते. वैकासिक दृष्टीकोनानुसार जीवनातील दुर्धर घटनांना सामोरे जावून अशा व्यक्ती जीवनभर कशा वागतात. दुर्देवी प्रसंग अनुभवूनही त्यांच्या मानसिक आणि शारिरिक आरोग्यावर कुठलाही विपरीत परिणाम होत नाही उलट त्या अती आशावादी असतात. सामाजिक, विशेष कार्य करतात. त्यांचा जीवनपट इतरांनाही आदर्शवत ठरतो. अशा व्यक्तीच्या स्थितीस्थापकत्वाचा अभ्यास वैकासिक दृष्टीकोनात केला जातो.

२. चिकित्सात्मक दृष्टीकोन (Clinical Perspective)

चिकित्सात्मक दृष्टीकोनात संकटमय स्थिती अनुभवलेल्या व्यक्ती जीवनातील संकटांना कशा सामोरे जातात. त्याच्यांशी कशा जुळवून घेतात. याचा त्या त्या परिस्थिती पूरता प्रभाव अभ्यासतात. चिकित्सा मानसशास्त्रात स्थितीस्थापकत्व ऐवजी रिकव्हरी, बरा होणे, रोगमुक्त होणे, लक्षणमुक्त होणे यावर भर दिला जातो.

रिकव्हरी आणि रिझीलन्स यात भेद आहे. दोघात वेगळ्या प्रतिक्रिया दिसतात.

रिकव्हरी मध्ये मनोव्याधी लक्षणांतून व्यक्तीत प्रदिर्घ काळात कसकशी सुधारणा होत जाते याचा अभ्यास केला जातो. स्थितीस्थापकत्वात व्यक्ती एक दोन आठवड्यात आघातजन्य घटनेच्या विपरीत प्रभावातून पूर्ववत स्थितीत कशा येतात याचा अभ्यास करतात.

स्थितीस्थापकत्वात व्यक्तीची संकटाला मुकाबला करण्याची शक्ती बिकट परिस्थितीत प्रतियोजन करण्याची क्षमता प्रकट होते. तर रिकव्हरीमध्ये तीव्र स्वरूपात जी विपरीत लक्षणे व्यक्तीत दिसतात व त्यामुळे पुढे अनेक वर्षे व्यक्ती त्यातून हळूहळू कशी पूर्ववत होते यावर भर दिला जातो.

स्थितीस्थापकत्व संशोधन (Resilience Research)

रीफ आणि सिंगर व इतर अनेक शास्त्रज्ञांच्या संशोधनातून असे दिसून आले की स्थितीस्थापकत्व गुण असलेली मुले उत्तर आयुष्यात अधिक आशावादी, आनंदी आणि जीवन संकटाना अधिक यशस्वीपणे सामोरे जात असल्याचे दिसून आले आहे.

स्थितीपकत्वाच्या बाबतीत अंत्यत वाईट स्थिती अनुभवलेल्या पण यशस्वी आणि आरोग्यमय जीवन जगणाऱ्या मुलांचा अभ्यास केला गेला. उदा:- युध्द जन्य स्थितीत स्थलांतरीत मुलांचे होणारे हाल, अत्यंत दारिद्र्य, मद्यपी व विक्षिप्त आई-वडीलांची मुले, कौटुंबिक हिंसाचाराला बळी पडणारी मुले, घटस्फोटीत आई वडिलांची बालके, फूटपाथवर जीवन जगणारी बेवारस बालके, लैंगिक अत्याचार झालेली मुले मुली यांचा अभ्यास केला जातो. तसेच दुर्धर प्रसंग अनुभवलेली ही मुले सामान्य जीवन अनुभव घेतलेल्या मुलांच्या तुलनेत जीवनातील संकटांना कसे सामोरे जातात, याचाही अभ्यास केला जातो. रिफ आणि सिंगर व इतर अनेक शास्त्रज्ञांच्या संशोधनातून असे दिसून आले की स्थितीस्थापकत्व गुण असलेली मुले उत्तर आयुष्यात अधिक आशावादी, आनंदी आणि जीवन संकटाना अधिक यशस्वीपणे सामोरे जात असल्याचे दिसून आले आहे.

1. स्थितीस्थापकत्वाची उगमस्थाने/ कारणे (Sources of Resilience)

संकटमय प्रसंगामुळे काही लोक खचून जातात. आत्मविश्वास गमावून बसतात. निराश, हताश होतात. तर काही लोक मात्र दुर्धर, आघातजन्य, संकटमय प्रसंगातूनही पटकन बाहेर येतात, संकटमय परीस्वथितीशी दोन हात करतात. परिस्थितीचा खंबीरपणे मुकाबला करतात. अशा व्यक्तीमध्ये भावनिकता व समस्यांना यशस्वीपणे सामोरे जाण्याची क्षमता असते. कणखरपणा असतो. प्रतियोजन कौशल्य उत्तम असते. त्या मनाने कणखर असतात. त्यांचा दृष्टीकोन सकारात्मक असतो. त्यामुळे अशा व्यक्ती कितीही अवघड काळ असो त्यातून सहीसलामत बाहेर येतात.

2. बळी पडलेल्या व्यक्तिला दोषारोपित करण्यातील धोका (The dangers of Blaming the victim)

स्थितीस्थापकत्त्व व्यक्तितील गुण चिवटपणा, विपरीत परिस्थितीत उभे राहण्याची भावना, जीवनातील आव्हानांना सामोरे जाण्याची वृत्ती दर्शविते. दुर्धर, दुर्देवी प्रसंगाना बळी पडलेल्या व्यक्ती आधीच कोलमडून गेलेल्या असतात. आतून ढासळले असतात. अशा स्थितीत त्यांना इतर व्यक्तिंची उदाहरणे देऊन आता सावरा, उभे रहा, धीर धरा असा सहानूभूती शुन्य सल्ला देत बसू नये . कारण प्रत्येकाच्या स्वभाव वैशिष्ट्याप्रमाणे प्रत्येकाला परिस्थितीवर सहज मात करणे जमत नाही. प्रत्येक व्यक्ती तिच्या पद्धतीने प्रतियोजन कौशल्य स्व-कौशल्य वापरतेच. काळाच्या ओघात व्यक्ती हळूहळू सावरतात. त्यांना वेळ द्या. अशा दुर्देवी व्यक्तींना दोषारोपित करू नका. उदा.:- बलात्कारास बळी पडलेल्या व्यक्ती, जीवनसाथी गमावलेल्या व्यक्ती, अपघातामुळे अपंगत्व आलेल्या व्यक्ती आदी व्यक्तिंना अतिरिक्त सल्ले देत बसू नका, उलट त्यांना मानसिक आधार द्या, जर व्यक्तिला अशावेळी आपण दोषी आहोत असे वाटत असेल तर अशा प्रसंगी त्यांच्या भावनावर हळुवार फुंकर घाला. त्यांना मानसिक आधार द्या व त्या कशा सावरतील ? उभ्या राहतील ते बघा. त्यांच्यात कणखरपणा, स्व-प्रबलीकरण, आत्मस्थिती स्थापकत्त्वभाव, आशावाद निर्माण करा. जेणेकरून ते जीवनातील तणावपूर्ण घटना प्रसंगांना प्रबळपणे सामोरे जातील पूर्ववत उभे राहतील व आनंदी जीवन जगतील.

३. बालकांतील स्थितीस्थापकत्व स्थिती दर्शविणारे कारण घटक / उगमस्थान (Sources of Resilience in Children)

अ) बालकांतील स्थितीस्थापकत्व वृत्ती दर्शविणारे सरंक्षक घटक (Protective factors within the Child)

1. सक्षम आणि उच्च बुध्दिमत्ता आणि उत्तम समस्या परिहार क्षमता.
2. तणावाला सहजपणे, शांतपणे सामोरे जाणे आणि परिस्थितीनुसार व्यक्तीत्वात बदल करण्याची क्षमता..
3. सकारात्मक स्व-प्रतिमा आणि वैयक्तिक कणखरपणा.
4. जीवनाकडे बघण्याचा सकारात्मक दृष्टीकोन.
5. भावना आणि उर्मीचे नियंत्रण करण्याची प्रभावी क्षमता.
6. बालकातील उपजत प्रज्ञा.
7. विनोद बुध्दी.

ब) कौटुंबिक संरक्षक घटक (Protective factors within the family)

1. कुटुंबातील व्यक्तीशी जीव्हाळ्याचे संबंध.
2. पालकांचा मायेचा हात व पाठींबा.
3. पति-पत्नीतील अल्पतम संघर्ष व भावनिकदृष्ट्या सकारात्मक कुटुंब
4. उत्तम कौटुंबिक वातावरण.
5. मुलांची काळजी घेणारे सुजाण पालकत्व.
6. कुंटुंबाची आर्थिक स्थिती.

(क) सामाजिक संरक्षक घटक (Protective factors within the community)

1. बालकाचा चांगल्या शाळेत सहभाग.
2. शाळा व समाजातील संघटनांमध्ये सहभाग.
3. अडीअडचणीत मदत करणारे शेजारी.
4. राहाण्याचे सुरक्षितस्थान.
5. सहज उपलब्ध होणाऱ्या आरोग्य विषयक व सामाजिक सेवा.

४. प्रौढावस्था व उत्तरजीवनातील स्थितीस्थापकत्वाची उगमस्थाने (Sources of Resilience in Adulthood and Later life)

1. स्व-स्विकार (Self acceptance) - स्वतःतील बलस्थाने आणि उणिवा व इतर स्व-विषयक घटकांचा स्विकार करणे.
2. व्यक्तिगत विकास (Personal Growth) सतत नवनवीन अनुभव व आव्हाने स्विकारण्यास तत्पर असणे.
3. जीवनातील अर्थपूर्णता व ध्येय (Purpose & goal in life) - जीवनाला दिशा हवी. काम, धार्मिक समजूती यातून आनंद मिळवणे या मार्गाने लोक प्रभाविपणे संकटांना सामोरे जातात व आव्हाने स्विकारण्यास तत्पर असतात.
4. परिस्थितीजन्य प्रभूत्व (Environmental Mastery) - आजच्या आधुनिक काळात बदलणाऱ्या परिस्थतीनूसार आवश्यक ती कौशल्य व्यक्तित हवीत. परिस्थितीवर मात करण्याची योग्यता हवी. काम, पैसा, कुंटूब, आरोग्य या जीवनातील सर्व बाबी हाताळण्याची क्षमता असावी.
5. स्वावलंबी वृत्ती (Autonomy) कुठल्याही कामात पुढाकार घेणे आपल्याला हवेतसे व हवे तितके कामात बदल करण्याचे स्वातंत्र्य व्यक्तीला हवे म्हणजे इतरांचा दबाव यशस्वीपणे झुगारून देवू शकतात. आपली काही मूल्ये व अभिरूची असतात; याचे स्वातंत्र्य असणाऱ्या व्यक्ती स्थितीस्थापकत्व दर्शवतात.
6. इतरांशी जिव्हाळ्याचे संबंध (Positive Relation ship with others) - परस्पर विश्वास, जिव्हाळ्याचे नाते असेल तर परस्पर सहानुभूतीतून व्यक्ती आनंद मिळवते. चांगले मित्र, चांगला शेजारपाजार आणि व्यवसायाच्या ठिकाणी सहकाऱ्यांशी असलेले सौहार्दपूर्ण जिव्हाळ्याचे संबंध आनंद प्राप्त करतात.

५. यशस्वी वृद्धावस्था (Successful Aging)

वृध्दावस्थेला साकारात्मक आरोग्यदायी यशस्वी वृध्दावस्था अशा विविध नावांनी संबोधले जाते. वृध्दावस्था प्रत्येकाच्या जीवनातील एक महत्वाचा टप्पा असतो. 'रॉबर्ट हेविंगूट' यांनी ही संकल्पना १९६१ मध्ये मांडली त्यांच्यामते “प्रत्येक व्यक्तिची वृध्दावस्था अधिक आनंददायी व आरोग्यमय असणे म्हणजेच यशस्वी वृध्दावस्था होय."

1. व्याधी टाळणे (Avoiding disease) - वृध्दावस्थेमध्ये कुठल्याही व्याधी होणार नाहीत याची काळजी घेणे किंवा कमीत कमी व्याधी होतील याची काळजी घेणे आवश्यक आहे. त्यासाठी तरूणपण व प्रौढपणातच त्याप्रकारचे जीवन जगले पाहिजे. शारिरिक, मानसिक आरोग्य राखले पाहिजे. अध्यात्माची जोड असली पाहिजे. योग प्राणायाम केले पाहिजे. चांगले संबंध निर्माण केले पाहिजेत तर वृध्दावस्था यशस्वी होईल.
2. सतत उद्योगी किंवा जीवन कार्यव्यग्रता (Engagement with life) - वृध्दावस्थेतसुध्दा सतत कार्यव्यग्र राहिले पाहिजे. “रिकामे मन भूतांचे माहेर घर असते." म्हणून मनाला रिकामे न ठेवता सतत कुठे तरी त्याला गुंतवून ठेवले पाहिजे. उदा : बालकांचे संगोपन, धार्मिक कार्यक्रम, क्लब, मनोरंजनात्मक कार्यक्रम, मंडळे इत्यादीत सहभाग असल्यास वृध्दावस्था आनंदी आरोग्यदायी जाईल. बालपणापासूनच ही सवय लावणे गरजेचे आहे.
3. उच्च बोधात्मक / बौध्दिक आणि शारिरिक कार्यव्यग्रता ठेवणे (Maintaining high cognitive & physical functoning) - मॅक ऑर्थर फौंडेशनने याबाबत संशोधन केले आहे. उच्च बोधात्मक बौध्दिक आणि शारिरिक कार्यात जर वृध्दांनी स्वतःला कार्यव्यग्र ठेवले तर त्यांची वृध्दावस्था आनंदी सुखमयी जाते.

वृध्दांनी या गोष्टींचा अवलंब केला. तर वृध्दावस्थेला यशस्वीपणे सामोरे जाता येईल. तसेच पिढीतील अंतराशी समायोजन साधले पाहिजे. आपली मुले, मुली, सुना, पत्नी या सर्वांशी जुळवून घेतले पाहिजे. याचा पाया तारूण्य व प्रौढावस्थेतच रचला पाहिजे त्यादृष्टीने योजना आखल्या पाहिजेत.