पूर्वग्रह (Prejudice)

"विशिष्ट समूहातील सर्व सभासदांबाबत त्या समूहाचे सदस्य या नात्याने नकारात्मक अभिवृत्ती बाळगणे म्हणजे पूर्वग्रह होय. "

अर्थात पूर्वग्रह व्यक्तीशी निगडीत असतो. त्यात एक प्रकारची नकारात्मक प्रतिक्रिया असते आणि ती ठराविक समूहाशी निगडीत असते. जेव्हा आपल्याला विशिष्ट समूहाबाबत घृणा असते तेव्हा आपण त्या समूहसभासदाबाबत नकारात्मक मूल्यमापन करतो व आपल्या समूहाबाबत धनात्मक मूल्यमापन करतो व सर्व  पूर्वग्रहामध्ये नकारात्मक भावना असते. राग, भीती, तिरस्कार, द्वेष, मत्सर यासारख्या नकारात्मक भावना असतात.

ब्रिट (१९५०) च्या मते, "पूर्वग्रह म्हणजे खऱ्या अथाने पक्षपाती वर्तन होय. 

" जेम्स ड्रेवर (१९६८) च्या मते, पूर्वग्रह अशी अभिवृत्ती आहे कि जी भावनेच्या संवेगातून निर्माण होते. ती अनुकूल अथवा प्रतिकूल असू शकते. विशिष्ट प्रकारच्या वस्तू, क्रिया किंवा व्यक्तीबाबत असू  शकते. "

बॅरॉन आणि बिने (१९९८) च्या मते, "विशिष्ट समूहातील सर्व सभासदांबाबत त्या समूहाच्या सभासदप्रती जी नकारात्मक अभिवृत्ती बाळगली जाते. तिला पूर्वग्रह म्हणतात.'

पूर्वग्रहामुळे समुहा समुहातील संबंधात बिघाड होतो. ती एक आंतरराष्ट्रीय ताण निर्माण करणारी समस्या होऊन बसली आहे. हिंदू-मुसलमान, गोरे-निग्रो तमिळ-सिंहली इ. धार्मिक, वांशिक संघर्षाला पूर्वग्रह जबाबदार आहे. म्हणूनच पूर्वग्रह का निर्माण होतात. त्याची काय कारणे असतात. त्याची उगमस्थाने कोणती ते पाहणे गरजेचे आहे.

पूर्वग्रहाची कारणे / उगमस्थाने (Causes of Prejudice)

बहुतांशी व्यक्ती इतर समाजाबाबत प्रतिकूल अभिवृत्ती बाळगताना दिसतात. त्यामुळे सामाजिक एकात्मतेवर त्याचा प्रतिकूल परिणाम होतो, याची कल्पना असतानाही पूर्वग्रहाची निर्मिती व ते विकसित होणे थांबलेले नाही. पूर्वग्रहाच्या निर्मितीची काय कारणे आहेत, याविषयी काही विचारवंतांनी मत मांडले आहेत.

१. प्रत्यक्ष अंतर्गत समूह संघर्ष : 

अंतर्गत समूहातील स्पर्धा हे पूर्वग्रहाचे कारण आहे. बोबो यांच्या मतानुसार समूहअंतर्गत मुलभूत गरजांसाठी होणारी स्पर्धा अथवा संघर्ष पूर्वग्रहाचे कारण ठरते. भारतात अनेक संवर्ग समाज आरक्षणासाठी आंदोलन करीत आहेत. महाराष्ट्रातील मराठा मोर्चा याचे उत्तम उदाहरण आहे. बोबो यांच्या या विचाराला 'वास्तव संघर्ष सिद्धांत' असे म्हणतात. या सिद्धांतानुसार प्रत्येक व्यक्ती मौल्यवान वस्तूसाठी धडपडत असते. उत्तम व्यवसाय, नोकरी, घर, अन्न, दर्जा प्रतिष्ठा यासाठी संघर्ष करीत असते. परंतु या मौल्यवान गोष्टींची उपलब्धता कमी असते. म्हणून समूह अंतर्गत उद्दिष्ट्ये प्राप्त करण्यासाठी स्पर्धा सुरू होते. सुखींना दुःखीबाबत पूर्वग्रह असतो तर दुःखींना सुखीबाबत पूर्वग्रह असतो.

२. सामाजिक अध्ययनाचा प्रभाव : 

लहानपणी मुलांच्या मनात कोणत्याही व्यक्तीबाबत, धर्माबाबत, जाती व वंशाबाबत अनुकूल-प्रतिकूल मत, भावना, अथवा अभिवृत्ती नसतात. लहान वयात मुले स्वच्छंदपणे व मनमोकळेपणाने परस्परांशी संवाद साधतात. वयपरत्वे मुलांना सामाजिक, आर्थिक आणि सांस्कृतिक भेद जाणवू लागतात. हा भेद सामाजिक अध्ययनाचा परिपाक असतो. पालक, शिक्षक, मित्र, नातेवाईक यांच्याकडून मिळणारी माहिती व संस्करण यातून वेगळेपणाची जाणीव होण्यास मदत होते. पूर्वग्रहाला ही स्थिती कारणीभूत ठरते.

३. सामाजिक वर्गीकृत पद्धती : 

व्यक्ती आपल्या सामाजिक गटाची दोन विभागात विभागणी करते. ते म्हणजे आमचा समूह आणि तुमचा समूह. आपल्या समूहातील दोष लपविण्यासाठी परक्या समूहावर आरोपण (Attribution) केले जाते. या आरोपण प्रवृत्ती पूर्वग्रहात संक्रमित होतात. समाजात वावरताना स्वकीय समूह व परकिय समूह या धारणा अगदी सहजपणे व्यक्तीच्या मनात निर्माण होतात. स्वकियांबाबत आपुलकी, ओढ, आकर्षण वाटते. परकियांबाबत तिटकारा वाटतो.

४. असुरक्षिततेची भावना : 

वांशिक धार्मिक आधारावर गटा-गटात एकत्र राहणे. यातून दुसऱ्या समूहातील / गटातील संपर्काअभावी ग्रह अथवा गैरसमज निर्माण होणे. हे ग्रह प्रतिकूल असतात. आपल्यापेक्षा वेगळ्या दिसणाऱ्या व वेगळ्या वागणाऱ्या व्यक्तीविषयी असुरक्षिततेची भावना तयार होते. शारीरीक वर्ण, उंची, बांधा, चेहऱ्यावर दाढी ठेवणे, मिशा न ठेवणे, पठाणी पेहराव, बुरखा अथवा कपाळावर लाल टिळा यांची स्वाभाविकपणे भिती वाटते, आपल्या समूहातील व्यक्तीची ओळख  वेगळ्या पद्धतीने होणे, हे एक कारण पूर्वग्रहास कारणीभूत ठरते.

५. प्रसार माध्यम : 

वर्तमानपत्र, सिनेमा, दूरदर्शन, इंटरनेट, व्हॉट्सअॅप, ट्विटर, फेसबुक, इंस्टाग्राम या सामाजिक माध्यमांद्वारे (Social Media) दिल्या जाणाऱ्या माहितीचा प्रभाव समाजावर होत असतो. पूर्वग्रहात भर टाकण्यास माध्यमांची विचारधारा कारणीभूत असू शकते. व्हॉटसअपच्या माध्यमातून अनेक ग्रुपपर्यंत चुकीची माहिती प्रसारीत होत असते. सरकारने यावर कमीत कमी पाच व्यक्तींना एक संदेश तुम्ही देऊ शकता, असे निर्बंध घातले आहेत. प्रसार माध्यम पोलीस यंत्रणेविषयी चुकीची माहिती दाखवत असेल तर पोलीसांबाबत पूर्वग्रह तयार होतो. राजकिय व्यक्तींच्या भ्रष्टाचाराबाबत माध्यम शिष्टाचार दाखवत असतील तर शिष्टाचाराबद्दल पूर्वग्रह वाढीस लागतो.

उपयोजन : पूर्वग्रहाचे निरसन (Application : Eradication of Prejudice ) 

जातीय दंगली, धर्म व जातीजातीच्या आधारावर केला जाणारा द्वेष, विशिष्ट समूहाचे अवमूल्यन करून त्या समूहाविषयी केला जाणारा वर्णभेद याआधी बाबी पूर्वग्रहामुळे घडतात. बहुतांशी समस्यांचे मुळ हे पूर्वग्रहात असल्यामुळे पूर्वग्रहाचे निरसन होणे समाजहिताचे आहे. म्हणून पूर्वग्रहाचे कारणे शोधून पूर्वग्रहांचे निरसन कसे करता येईल, या अनुषंगाने सामाजिक मानसशास्त्रज्ञांनी पूर्वग्रह निरसनाचे उपाय सुचविलेले आहेत.

१. एकमेकांना सन्मानाची वागणूक देणे :

 सामाजिक अध्ययनातून पूर्वग्रह आत्मसात केले जातात. म्हणून मुलांसमोरील अध्ययनात परिवर्तन करून व पूर्वग्रहाचे दुष्परिणाम ध्यानात आणून देणे. शिवाय सामाजिक सांस्कृतिक विविधांगी कारण लक्षात आणून देणे. त्याचे महत्व पटवून देणे. आपण सर्व एक आहोत. द्वेष, तिरस्कार, राग, भिती, भावनिक ताणतणावात वाढ होते. व सामाजिक आरोग्य धोक्यात येते. पटवून देणे. आपुलकी, स्नेह सहजीवन कसे उपयुक्त आहे, याचे महत्व लक्षात आणून देणे. यातून पूर्वग्रहाचे निरसन होण्यास मदत होते.

२. पूर्वग्रह ग्रस्त भक्तांशी संपर्क साधणे : 

“पाण्यात उडी घेऊन पाण्याशी मैत्री करणे. " पूर्वग्रहदूषीत व्यक्तीशी मैत्री करणे, या उपायावर सामाजिक मानसशास्त्रज्ञांनी जास्त लक्ष केंद्रीत केले आहे. पूर्वग्रहग्रस्त व्यक्तीशी संपर्क साधल्यास अनुकूल अभिवृत्ती निर्माण होतात. ऑलपोर्ट (१९५४) यांच्या मते, योग्यरित्या संपर्क घडवून आणल्यास दोन समूहातील पूर्वग्रह कमी होतात. नावेल (१९८१) यांच्या मते, अधिक चांगल्या दोन समूहातील संपर्क निर्माण होण्यासाठी समान प्रतिष्ठा, संपर्कातील जवळीक आणि परस्परावलंबी सहकार्य या तीन बाबीची गरज असते. दोन व्यक्तींना अथवा दोन समूहाना सारखीच प्रतिष्ठा मिळेल तेव्हा संपर्क जास्त परिणामकारक ठरतो. ज्यावेळी दोन गटातील व्यक्ती एखाद्या आंतरक्रियात्मक कृतीमध्ये सहभागी होतात. त्यावेळी त्यांच्यातील जवळीक जेवढी अधिक तेवढा पूर्वग्रह कमी होण्याची शक्यता अधिक वाढते. याशिवाय दोघांची उद्दिष्ट्ये एकच असतील तर आंतरसमूह अभिवृत्ती सुधारण्यास मदत होते.

३. पूर्ण वर्गीकरण : 

आपला समूह आणि त्यांचा समूह यातील दरी कमी होण्यास पूर्वग्रहाचे निरसन होण्यास मदत होते. आपल्या समूहाची व्याप्ती वाढवून त्यांच्या समूहाला त्यात सामावून घेतल्यास साहजिकच आम्हीपणाची व आपलेपणाची भावना वाढते आणि पूर्वग्रह कमी होतात.

४. सामाजिक सुधारणा : 

दोन समूहातील विषमता कमी करण्यासाठी सामाजिक सुधारणा आवश्यक असतात. सामाजिक सुधारणेमुळे एकमेकांच्या मनात असणारी भिती, संशय, शंका व असुरक्षितता भावना कमी होण्यास मदत होते. सामाजिक जीवनात स्थैर्य, समाधान, प्रतिष्ठा लाभल्यास पूर्वग्रहाचे निरसन होण्यास मदत होते.

५.प्रत्यक्ष शिक्षण : 

ज्ञान माऊलींचे 'पसायदान' ही विश्वबंधुत्वाची शिकवण देते. खरा तो एकचि धर्म. “साने गुरूजी" शिकवण पूर्वग्रह कमी करण्यास मदत होते. लहानपणापासून शाळेत सामाजिक, सांस्कृतिक, भेद वंश, धर्म जातीभेदविषयी योग्य अभिवृत्ती जोपासना केल्यास, इतरांना समजावून घेतल्यास दुसऱ्याबाबत सहानुभूतीचे विचार केल्यास दोषारोपण टाळल्यास इ. बोधनिक तंत्राद्वारे पूर्वग्रहाचे निरसन होण्यास मदत होते.