सामाजिक मानसशास्त्राचा संक्षिप्त इतिहास

सामाजिक मानसशास्त्राला आज लाभलेल्या प्रतिष्ठेस अनेक तत्वज्ञ आणि विचारवंतानी हातभार लावलेला आहे. ग्रीक तत्वज्ञ पायथॅगोरस यांनी विविध व्यक्तीचा स्वभाव अभिरुची इत्यादी बाबत भिन्नता असते. असे प्रतिपादन केले आहे. काही शास्त्रज्ञांनी अनुकरणाचे महत्व ओळखून बालकांपुढे योग्य आदर्श ठेवण्याची आवश्यकता असल्याचे सांगितले. लोकांची मते अनुकूल होण्याकरीता मनुष्य मोठ्या माणसांचे अनुकरण करतो. याच गोष्टी आपल्याला प्राण्यांमध्ये देखील दिसतात. म्हणूनच डार्विनने मानव व मानवेत्तर प्राणीचा जीवदृष्या सलग संबंध सांगितला. प्राण्यांना देखील मातृत्व, सहवास, आकर्षण व प्रेम असते. अशाच प्रकारे मानव व मानवेत्तर प्राणी यामधील सहजप्रवृत्ती भावनांचे अविष्कार व सामाजिक वर्तन प्रकार या बाबत साम्य आहे. सामाजिक मानसशास्त्राचे पहिले पुस्तक १९०८ मध्ये मॅकडुगल (Mc-Dugal) या विचारवंताने लिहिले. (Introduction of Social Psychology) त्यांच्या मते सामाजिक वर्तन हे व्यक्तिच्या जन्मजात काही वृत्ती व प्रवृत्तीवर आधारित असते. रॉस यांनी Social Psychology हे पुस्तक जमाव व सामाजिक प्रभाव यावर आधारित लिहिले. रॉस पेक्षा मॅकडुगलचा विचारधारांचा सामाजिक मानसशास्त्रावर अधिक प्रभाव पडल्यामुळे मॅकडुगला सामाजिक मानसशास्त्राचा जनक म्हणतात.

आलपोर्ट यांनी १९२४ मध्ये Social Psychology नावाचा ग्रंथ लिहिला. व्यक्तीचे सामाजिक वर्तन अनेक घटकांनी प्रभावित होते. त्यात इतर व्यक्तींची उपस्थिती आणि विशिष्ट्य प्रकारची कृती त्याला कारणीभूत असतात. असे मत मांडले. या ग्रंथावरून सूत्रबध्द पध्दतीने संशोधन केले जाऊ लागले. या विचारधारेचा अनेक शास्त्रज्ञांनी स्वीकार केल्यामुळे ऑलपोट यांचा सामाजिक मानसशास्त्र हा ग्रंथ प्रसिध्द झाला. यामुळे सामाजिक मानसशास्त्राला शास्त्रीय दर्जा प्राप्त होण्यास मदत झाली. सामाजिक मानसशास्त्राच्या अभ्यासाची व्याप्ती वाढली. यात महत्वपूर्ण दोन व्यक्तीची नावे घेतली जातात ते म्हणजे. कर्ट लेविन (१९३५) व शेरीफ (१९३६) यांनी सामाजिक मानदंडाचा अभ्यास करून सामाजिक मानदंडाला सामाजिक वर्तनाचे निर्धारक मानले. व्यक्तीने कसे वागावे आणि कसे वागावयास पाहिजे याची नियमावली सांगितली.

गेल्या ३० ते ४० वर्षात सामाजिक मानसशास्त्राची झालेली झपाट्याने प्रगती शिवाय याच काळात लिकर्टने (१९३२) अभिवृत्ती मापनाची पध्दती विकसित केली तर मोरेनोने (१९३४) आंतरवैयक्तीक संबंधाचा अभ्यासासाठी समाजमिती तंत्राचे (Sociometry) योगदान दिले. पूर्वग्रह, स्व-आदरभाव, अनुसारिता अभिवृत्तीतील बदल, स्व-प्रभाव, आंतरव्यक्तीक आकर्षण इत्यादी विषयांवर संशोधन झालीत. फेस्टिंगरने (१९५७) (Fistinger) सांगितलेला बोधनिक विसंवाद सिध्दांत (Cognitive Dissonance Theory) या दशकात देखील चर्चेत राहिला. या सिध्दांतानुसार व्यक्तीचे वर्तन व वर्तमान अभिवृत्ती विसंघट असेल तर व्यक्तीमध्ये तणाव निर्माण होतो. ही तणावाची स्थिती दूर करण्यासाठी अभिवृत्तीत बदल करून अर्थात आचार आणि विचार यात सुसंगतपणा आणणे यासाठी हा सिध्दांत महत्त्वपूर्ण ठरतो.

समूह निर्णय, सामाजिक विनिमय, आक्रमणशीलता, आरोपण, प्रक्रिया परहितवृत्ती, अनुकरण, आकर्षण प्रेम, समाज संवेदन, व्यक्ती संवेदन, लिंगभेदन इत्यादी विषयांवर सामाजिक मानसशास्त्रांनी संशोधन करून सामाजिक मानसशास्त्राचा प्रगतीत मोलाची भर टाकली. सामाजिक मानसशास्त्रज्ञांनी सामाजिक समस्यांना सामाजिक मानसशास्त्रात उपयोजित स्थान प्राप्त करून दिले. सध्या प्रकाशित होणारी सामाजिक मानसशास्त्राची मासिके याचे ज्वलंत उदाहरणे आहेत.

बायरन यांनी सामाजिक मानसशास्त्राला नवीन दृष्टी देतांना त्यांचा या पाचव्या आवृत्तीमध्ये काही महत्त्वपूर्ण परिवर्तन केले आहेत. ते खालीलप्रमाणे.

साचेबध्द वर्तन कसे तयार होते. आणि ते कसे परिवर्तन केले जाते.
मानवी सामाजिक वर्तनावर प्रभाव कसा पडतो.
इतरांचे मुल्याकन करतांना आपली मध्यस्थाची असणारी वृत्ती कशी परिणाम कारक ठरते.
घनिष्ठ संबंध कसे तयार होतात. व काही वेळाने ते कसे नष्ट होतात.
व्यक्ती चांगल्या परिणामांबाबत सर्वस्वी स्वतःची जबाबदारी समजते त्याचे मूल्याकन स्वतःकडे घेते आणि प्रतिकूल गोष्टी बाबत इतरांवर दोघ ठेवते.
लाजाळूपणाची कारणे कोणती अशा प्रकारचे वर्तन व्यक्ती स्वतःची प्रतिमा सुरक्षित ठेवण्यासाठी साधन म्हणून वापरते काय ?

सामाजिक मानसशास्त्राचा संक्षिप्त इतिहास