आक्रमकता : अर्थ, स्वरूप आणि आक्रमकतेची कारणे

आक्रमकता : अर्थ, स्वरूप आणि आक्रमकतेची कारणे 

(Aggression : Meaning nature & causes of Aggression) 

सामाजिक जीवनात आक्रमण हा सर्वसामान्य भाग आहे. तसे पाहता आपण आक्रमण वर्तन हा शब्द वेगवेगळ्या अर्थाने व वेगवेगळ्या प्रसंगात वापरतो. जसे एखाद्या खेळाडूचा खेळ आक्रमक आहे. आपल्या संस्कृतीवर कुणी आक्रमण केले. माझ्या जागेवर अथवा अधिकारावर आक्रमण करू नकोस, असे आपण दुसऱ्याला सांगतो तरी मानसशास्त्रात सर्वसाधारण अभिप्रेत असलेला अर्थ मर्यादित आहे तो म्हणजे इतरांवर शारीरीक अथवा शाब्दीक स्वरूपाचा हल्ला करणे अथवा इतरांच्या वस्तूची हानी करणे, त्यांच्या हितास बाधा आणणे. लहान मुलांचे आक्रस्ताळी वर्तन, भावंडावर व मोठ्यावर हात टाकणे. किशोरांची बंडखोरी, समाजातील प्रबळ वर्गाकडून दुर्बल वर्गावर होणारे अत्याचार व छळ राजकिय सत्तेत पक्षपाती धोरण व वर्तन राष्ट्राराष्ट्रामधील कारस्थाने, प्रत्यक्ष अथवा शीत युद्धे. वंशभावनेतून होणारा अत्याचार. यासारखी आक्रमकतेचे अविष्कार कौटुंबिक, सामाजिक, धार्मिक, राष्ट्रीय, आंतरराष्ट्रीय अशा सर्वच क्षेत्रात आढळतात. विल्यम मॅकडूगलच्या (१८७१-१९३८) मते आक्रमकता ही सहजप्रवृत्ती आहे. अॅल्फ्रेड अडलरच्या मते, (१८७०-१९३७) सत्तेची इच्छा हा व्यक्तीमत्वाचा स्वभाव आहे आणि आक्रमकता हा तिचा अविष्कार आहे.

सिग्मंड फ्राईडने (१९२०) पहिल्या जागतिक युद्धाने आलेल्या निराशामय मनःस्थितीविषयी प्रतिपादन केले आहे की जीवनमात्राच्या ठिकाणी ज्याप्रमाणे स्वरक्षणाच्या व कामतृप्तीच्या प्रेरणा निसर्गसिद्ध असतात. त्याचप्रमाणे सर्व उद्दिपकांपासून मुक्त अशा अवस्थेकडे जाण्याची प्रेरणा निसर्गदत्त असते. तिला फ्राईडने 'मृत्यप्रेरणा' असे नाव दिले आहे. जोपर्यंत जीवरक्षणाच्या प्रेरणांचा जोर असतो तोपर्यंत आक्रमकतेचा रोख इतरांवर असतो. परंतू शेवटी तो स्वत:कडे वळतो व मृत्यूचे आकर्षण वाटू लागते. जीवनाच्या पूर्वार्धात आक्रमक वर्तनाचे प्रमाण अधिक असते. वाढत्या वयाबरोबर आक्रमक वृत्तीला विधायक कार्याच्या रूपाने वाटही करून दिली जाते. उतरत्या वयात आक्रमकतेची प्रवृत्ती कमी होत जाते. आक्रमक वृत्ती काही प्रमाणात जीवनकलहात आवश्यक असली तरी तिचा अतिरेक मात्र सामाजिक स्वरूपाच्या व व्यक्तीच्या हिताच्या दृष्टीने अनिष्टच आहे. आक्रमकतेचा काय अर्थ घ्यायचा, याबाबत गोंधळ निर्माण होऊ शकतो. सामाजिक मानसशास्त्रज्ञांनी आक्रमकतेपेक्षा मोजक्या शब्दांत दिलेल्या व्याख्याचा अभ्यास केल्यावर हा गोंधळ कमी होऊ शकतो म्हणून आपण प्रथम आक्रमकतेच्या काही व्याख्या बघू.

डोलार्ड (१९३९) यांच्या मते, “इतरांना इजा पोहचवणे या हेतूने केलेली प्रतिक्रिया म्हणजे आक्रमकता.'

अॅटकिन्सन (१९८७) यांच्या मते, इतरांना शारीरीक किंवा शाब्दिकरित्या जखमी करणे अथवा त्यांच्या संपत्तीचे नुकसान करणे, या हेतूने केलेले वर्तन म्हणजे 'आक्रमकता' होय..

« बॅरॉन आणि बिर्ने यांच्या मते, 'आक्रमक वर्तनाचा हेतू इतरांना इजा पोहचविणे हा असतो आणि अशा वर्तनापासून स्वत:चा बचाव करण्यासाठी संबधीत व्यक्ती प्रेरित असते. '

मायर्स (१९८८) यांच्या मते, “आक्रमकता हे शारीरिक किंवा शाब्दीक वर्तन असते व त्यांचा उद्देश इतरांना इजा पोहचवणे हा असतो.'

वरील सर्व व्याखांचा विचार करता आपल्या लक्षात येते कि, आक्रमकतेमध्ये एक व्यक्ती दुसऱ्या व्यक्तीला कोणत्यातरी कारणास्तव इजा किंवा नुकसान पोहचवते.

आक्रमक वर्तनाची कारणे

जीवसृष्टीतील सर्वच प्राण्यांमध्ये कमी-अधिक प्रमाणात आक्रमक प्रवृत्ती दिसून येते. इतरांवर वर्चस्व गाजविणे या प्रेरणेशी देखील या प्रवृत्तीचा संबंध असतो. अशा आक्रमक वर्तनाची कोणती कारणे असू शकतात. याविषयी सामाजिक मानसशास्त्रज्ञांनी काही सिद्धांत/विचार मांडले आहेत. आक्रमक वर्तनाचे सैद्धांतिक स्पष्टीकरण देताना हे विचार आक्रमक प्रवृत्तीची मीमांसा करण्यास उपयुक्त ठरतात.

१. सहजप्रवृत्ती सिद्धांत ( Instinct Theories) : 

विल्यम मॅकडुगलने (१९०८) सहजप्रवृत्ती सिद्धांत मांडला. मानवी आक्रमकतेचे स्पष्टीकरण देणारा जुना आणि प्रचलित विचार म्हणजे मानव प्राणी हा मुळात हिंसाप्रवृत्त प्राणी आहे, असे सांगतो. मानव निसर्गतः आक्रमक असतो. या सिद्धांताचा पुरस्कार करणारे दोन मानसशास्त्रज्ञ आहेत. सिग्मंड फ्राईड आणि कोनरॅड लॉरेन्झ (१९२०) यांच्या विचारानुसार माणसामध्ये दोन प्रकारच्या उर्मी असतात. एक जीवनऊर्मी या ऊर्मीला त्यांनी लिबोडो (Libido) असे नाव दिले आहे. या ऊर्मीमुळे व्यक्तीत नवनिर्मिती अथवा सर्जनशीलता दिसून येते. आणि दुसरी ऊर्मी मृत्यूऊर्मी होय. तिला फाईने ॲनाटोस (Thanatos) असे नाव दिले. या ऊर्मीचा हेतू प्रथम स्वतःला नष्ट करणे, या वर्तनाशी संबधित असतो नंतर मात्र इतरांकडे ती वळते. स्वतःचा नाश होऊ नये म्हणून मृत्यूऊर्मी दुसऱ्याकडे वळविली जाते. त्यातून आक्रमक वर्तन ही वैश्विक प्रवृत्ती निर्माण होते. इतरांविषयी द्वेष, सूडभावना आवेग निर्माण होतात आणि हिंसात्मक वर्तन उदयास येते.

२. जीवशास्त्रीय सिद्धांत (Biological Theory): 

जीवशास्त्रज्ञ तसेच अनुवंशशास्त्रज्ञ यांच्या मते आक्रमकतेचे मूळ शरीरयंत्रणेतच असते. आक्रमक वर्तनाला जैविक रासायनिक घटक जबाबदार असतात. मागझिट्टी (१९९३) यांना आपल्या प्रयोगातून या विचारप्रवाहाला पुष्टी दिली आहे. त्यांनी प्रयोगात तीन प्रकारच्या व्यक्तीसमूहाना रक्तरसायन घटकांचे काळजीपूर्वक पृथक्करण करून आक्रमकता व जैवरसायन यातील संबंध स्पष्ट केला आहे. आत्महत्येचा अयशस्वी प्रयत्न केलेल्या व्यक्तीचा एक समूह, अगदी लहानपणापासून टोकाचे आक्रमण वर्तन करणाऱ्यांचा दुसरा समूह आणि निरोगी स्वयंसेवकांचा तिसरा समूह या प्रयोगासाठी निवडण्यात आले. संशोधनातील निष्कर्ष सूचित करतात की केंद्रिय नससंरचनेतील सेरॉटोनिन या न्युरोट्रान्समीटरच्या पातळीत पहिल्या दोन्ही समूहात विशिष्ट प्रायोगिक स्थितीत (आक्रमक परिवेश) वाढ होते. आक्रमक भावनांमध्ये निर्माण होणाऱ्या स्त्रावामुळे आवेगी वर्तनावर नियंत्रण ठेवणे कठीण होते. आत्महत्येचा प्रयत्न करणाऱ्या व्यक्ती स्वतःवर सूड घेऊन स्वतःला हानी पोहचवितात तर उच्च आक्रमक वर्तनपातळी असणाऱ्या व्यक्ती दुसऱ्यांना इजा पोहचवितात. 

सामाजिक अध्ययन सिद्धांत (Social Learning Theory): 

बंडूरा (१९७३) हे सामाजिक अध्ययन सिद्धांताचे पुरस्कर्ते आहेत. त्यांच्या मते, आक्रमकता वर्तन हे संपादित असते. आक्रमक वर्तन हे सामाजिक अध्ययनाचा परिपाक आहे. या विचाराचे ते पुरस्कर्ते आहेत. स्वतःचे अनुभव, इतरांच्या वर्तनाचे निरीक्षण व अनुकरण करून आक्रमक वर्तन संपादित केले जाते. बंडूरा यांच्या मतानुसार, "प्रतिरूप अनुसरण" (Modelling) हे आक्रमक वर्तन संपादनातील मुख्य तत्व आहे. प्रतिरूप याचा अर्थ ज्या व्यक्तीच्या वर्तनाचे निरीक्षण करून नक्कल केली जाते, ती व्यक्ती होय. लहानपणापासून व्यक्तीकडे अनेक प्रतिरूप असतात. प्रतिरूप वर्तनाला दृढीकरणासाठी पारितोषिक मिळत गेल्यास ते प्रबळ होत जाते. प्रतिरूप आक्रमक वर्तनाला समाजमान्यता, प्रतिष्ठा मिळत गेल्यास व्यक्ती आक्रमक वर्तन जलद गतीने आत्मसात करते.

४. बोधनिक सिद्धांत (Congnitive Theory): 

आक्रमक वर्तन है व्यक्तीच्या बोधात्मकतेवर आधारित असते. व्यक्ती घटनेचा अर्थ कसा लावते या आधारित तिचे आक्रमक वर्तन असते. कोणत्याही वर्तनाला तीन घटक असतात. बोध घटक, भाव घटक व क्रिया घटक, घटनेची जाणीव (उद्दीपकाची) झाल्यानंतर त्या जाणीवेला अनुसरून व्यक्तीच्या मनात काही विचार, कल्पना व प्रतिमा तयार होतात. या सर्वांना बोधात्मक प्रक्रिया म्हटले जाते. या बोधात्मक क्रियांना अनुसरून अनुकूल अथवा प्रतिकूल भाव निर्माण होतात. (भाव घटक) व त्यानुसार क्रिया निर्माण होतात. घटनेला अनुसरून जर मनात राग, क्रोध, द्वेष इ. भाव निर्माण झाले तर त्यांना अनुसरून आक्रमक वर्तनक्रिया होण्याची शक्यता असते. अशी या सिद्धांताची भूमिका आहे. 

५. प्रचोदना सिद्धांत (Drive Theory): 

प्रचोदक शक्तीमुळे व्यक्ती ध्येयाच्या दिशेने वाटचाल करते आणि ध्येय संपादन करण्याच्या मार्गात अडथळा निर्माण झाल्यास व्यक्तीत विफलता येते. या विफलतेतून शक्ती आक्रमक वर्तनास प्रवृत्त होते, असे प्रतिपादन डोलार्ड, मिलर यांनी (१९३९) केले आहे. व्यक्तीच्या ध्येय सिद्धी मार्गात येणारा अडथळा हा व्यक्तीला दुखवू पाहतो आणि व्यक्ती आक्रमक वर्तन करते. प्रेरणापूर्तीच्या मार्गात अडथळे आल्यास व्यक्तीला तीव्र मानसिक ताणास तोंड द्यावे लागते. हा ताण असह्य झाल्यास अस्वस्थता, राग किंवा क्रोध निर्माण होतो व त्यातून आक्रमकतेचा उगम होतो. या सिद्धांतास वैफल्य-आक्रमण सिद्धांत असे देखील म्हणतात.

३.५ उपयोजन : आक्रमक वर्तनाचे नियंत्रण व प्रतिबंध

(Application : Prevention and reducing aggression) 

आक्रमक वर्तन सार्वत्रिक असले तरी ते परिवर्तनीय आहे. आक्रमक वर्तनाला प्रतिबंध करता येतो. वर्तनात सुधारणा घडून आणता येते. बाह्य उद्दिपक परिस्थिती, बोधन प्रक्रिया आणि व्यक्तीमत्व वैशिष्ट्ये यांच्यातील आंतरक्रियांमधून आक्रमकतेची निर्मिती होते. वरील घटनांवर नियंत्रण ठेवल्यास आणि त्यात बदल केल्यास आक्रमक वर्तनाचे नियंत्रण होत असते. आक्रमक वर्तनाचे नियंत्रण आणि प्रतिबंध यासाठी सामाजिक मानसशास्त्रज्ञांनी काही उपाय सांगितले आहेत.

ते पुढीलप्रमाणे -

१. शिक्षा (Punishment) : 

वर्तनाला योग्य दिशा देण्यासाठी शिक्षा अथवा पारितोषिक (बक्षिस) चा वापर केला जातो. अयोग्य हालचाली कमी करून योग्य हालचाली दृढ करण्यासाठी शिक्षेचा प्रबलक म्हणून वापर करतात. ते ऋण प्रबलन असते. अयोग्य कृतीचा बिमोड करून योग्य कृती करावी म्हणून आक्रमक वर्तनाच्याबाबत शिक्षा या प्रबलनाचा मोठ्या प्रमाणात वापर केला जातो.

रस्त्यावरील अपघाताचे प्रमाण दिवसेंदिवस वाढत आहे. म्हणून केंद्र सरकारने दंडाची रक्कम वाढून दिली आहे. ती केवळ चालकांनी योग्य कृती करावी. अयोग्य कृतीने अपघातांचे प्रमाण वाढले आहे. (अयोग्य कृती वाहतुकीचे नियम न पाळणे.) शिक्षा या प्रबलनाचा वापर करताना मुलभूत तत्वाचा अवलंब केला तरच ते प्रभावी ठरते. शिक्षा हे प्रबलक परिणामकारक होण्यासाठी पुढील तत्वांचे पालन करणे अपरिहार्य असते.

आक्रमक वर्तन व त्या वर्तनाला दिली जाणारी शिक्षा यातील कालावधी जास्त असू नये. अयोग्य वर्तनाला त्वरीत शिक्षा दिली गेल्यास वर्तनाचा बिमोड होऊन इतरांना जरब बसते. मुंबई बॉम्बस्फोट खटल्यास खूप विलंब झाला. आणि दिल्लीतील निर्भया बलात्कार केसमधील आरोपींना त्वरित शिक्षा झाली म्हणून वर्तनाला जरब बसविण्यासाठी आक्रमक वर्तन आणि दिली जाणारी शिक्षा यात जास्त कालावधी नसावा.

व्यक्ती कोणीही असो त्याला संविधानातील Indian pinal code प्रमाणे शिक्षा झाली पाहिजे. अयोग्य वर्तनाचा बिमोड करण्यासाठी व्यक्तीभेद असू नयेत. म्हणून शिक्षेत सुसंगती असावी. भारतीय संविधानात म्हटल्याप्रमाणे एखादा गुन्हेगार सुटला तरी चालेल परंतू एखाद्या निरपराध व्यक्तीला शिक्षा होता कामा नये.

हिंसक वर्तनाच्या स्वरूपानुसारच शिक्षेची तीव्रता असावी. कमी हिंसक वर्तन आणि जास्त शिक्षा केल्यास व्यक्तीचे वर्तन अयोग्य होण्यास कारणीभूत ठरते. तो अन्याय असतो. शिक्षा तंत्राचा वापर करीत असताना अयोग्य वर्तन होण्यापूर्वीच त्याचा बिमोड करणे आवश्यक आहे. अयोग्य वर्तन प्रबळ झाल्यास शिक्षा या तंत्राचा वापर प्रभावी ठरत नसतो.

2. भाव विरेचन (Catharsis) : 

ॲरिस्टॉटल यांनी सर्वप्रथम या तंत्राचा पुरस्कार केला. भावविरेचन म्हणजे आक्रमक भावनेचा निचरा होणे, भावनांना मोकळी वाट करून देणे. फिट्झ पर्लस (१९५७) या मनोविकारतज्ञांच्या मतानुसार आक्रमक भावनांचा निचरा होण्याची संधी देणे हा आक्रमक वर्तनावर नियंत्रण ठेवण्याचा उपयुक्त मार्ग आहे. व्यक्तीने आपल्या भावना टाळून टाकल्या. भावनांचा कोंडमारा झाला तर त्यांना मोकळी वाट करून देण्याचा मार्ग शोधणे गरजेचे आहे. भावनांना मोकळी वाट करून देण्याचा विविध मार्गांना मानसशास्त्रात भाव-विरेचन असे म्हणतात. बचरच्या मते, व्यक्ती भावनिकदृष्ट्या उद्रेकी होणे म्हणजे त्याच्या भावनांचा निचरा होणे होय. भूतकाळातील भावनिक प्रसंग आठवणे आणि तो पुन्हा अनुभवणे, त्यानुसार कृती करणे, भावना व्यक्त करणे या समावेश-भावविरेचनात होतो. आपल्या भारतीय संस्कृतीत होळी सणात रिंगन करून जोरात ओरडून अपशब्द उच्चारून मनातील हिंसक भाव प्रकट केला जातो. आप्तस्वकियांचा मृत्यू झाल्यास स्त्रिया देखील रडताना आपल्या मनातील उद्रेकांना शब्दांतून वाट मोकळी करून देतात.

३. विजोड प्रतिक्रिया : 

एखादी व्यक्ती खूपच रागावते, त्रागा करते आहे. अशा परिस्थितीत समोरच्या व्यक्तीने विनोद केला अथवा हशा पिकविण्याचा कोणताही प्रसंग तयार केला तर रागाचे रूपांतर हसू होण्यात होते आणि त्या व्यक्तीचा राग टिकून न राहता कमी होऊन जातो. हसविणारी व्यक्ती आणि रागावणारी व्यक्ती यांच्यात सकारात्मक भाव तयार होतात. रागावर नियंत्रण व प्रतिबंध या दोन्ही गोष्टी शक्य होतात. कारण व्यक्तीला एकाच वेळी दोन परस्परविरोधी भावनिक स्थिती अनुभवणे (राग व हास्य) अवघड जाते.

विजोड प्रतिक्रिया म्हणजे अशी प्रतिक्रिया कि जी आक्रमकतेविरूद्ध भावनांची निर्मिती करते. बॅरन (१९८३) यांच्या संशोधनानुसार द्वेष, मत्सर, तिरस्कार, वैरभाव निर्माण झाल्यास त्याला प्रतिसाद म्हणून विनोद, सौम्य लैंगिक उद्दीपन, तदनुभूति या भावना आक्रमकता कमी करण्यास उपयुक्त ठरतात.

४. माफी मागणे (Sorry) : 

माफी, खेद, दिलगीरी आणि आपल्या नेहमी तोंडात येणारा शब्द (Sorry) ही शब्द आक्रमक वर्तनाची तीव्रता कमी करण्यास उपयुक्त आहेत. ज्या परिस्थितीमुळे/घटनेमुळे व्यक्ती आक्रमक वर्तन करण्यास प्रेरित झाली. त्या व्यक्तीची त्वरित माफी मागितल्यास राग तात्काळ कमी होऊन आक्रमक वर्तनाची तीव्रता कमी होऊन जाते म्हणून बऱ्याच वेळा आपण वर्तनात सॉरी शब्दाचा वापर करतो. दिलगीरी अथवा खेद व्यक्त केल्यास आक्रमक वर्तनाची धार कमी होते. संसदभवनात एखाद्या संसदपटूकडून अपशब्द वापरला गेल्यास त्याने दिलगीरी/खेद व्यक्त केल्यास सर्व संसद सदस्यांची आक्रमकता कमी होते.

५. संभाव्य परिणाम : 

आक्रमक वर्तनाचे संभाव्य परिणाम काय होतील, याचा व्यक्तीने विचार केल्यास अथवा त्याचे मूल्यमापन केल्यास आक्रमक वर्तनाची तीव्रता कमी होते. जेव्हा आपल्याला राग येतो तेव्हा त्या रागामुळे निर्माण होणाऱ्या प्रतिक्रियांचे कोणकोणते संभाव्य परिणाम होऊ शकतात. याचे मूल्यमापन करणे आणि नंतर रागाला अनुसरून प्रतिक्रिया द्यावी कि नाही, हे ठरविणे. आक्रमक वर्तनाच्या संभाव्य परिणामांचा वर्तनापूर्वी विचार केल्यास आक्रमक वर्तन निश्चितच कमी होते. झिलमन (१९९३) यांच्या मते, आक्रमक वर्तनाचे निरोधन करण्यात बोधनिक नियंत्रण महत्वाची भूमिका पार पाडते.

६. संप्रेषण कौशल्य (Communication Skills) : 

सामाजिक कौशल्याच्या अभावामुळे समूहात, अथवा कार्यालयात इतरांच्या सान्निध्यात समायोजन वर्तन करण्यास समस्या निर्माण होतात. आपल्याला उद्दीपत करणाऱ्या, टोचून बोलणाऱ्या, भडकविणाऱ्या व्यक्तीशी कसे वागावे, हे काही व्यक्तींना माहित नसते. शिवाय स्वतःच्या इच्छा, अपेक्षाची सादरीकरण कसे करून द्यावे, याचे कौशल्य त्यांच्यात नसते. ते चतूर नसतात. साहजिकच वैफल्यात वाढ होते व त्याचे रूपांतर आक्रमक वर्तनात होते. वैफल्य येऊ नये व ते आल्यास सामाजिक कौशल्यांचे प्रशिक्षण आक्रमकता कमी करण्यास उपयुक्त ठरते. अशा प्रकारची कौशल्य शिकता येतात. टॉर्चच्या (१९८५) मते, मुलभूत कौशल्यांच्या अभावामुळे समाजात आक्रमक वर्तन वाढते.