व्यक्तिमत्त्व विकृती व प्रकार (Types ofPersonality Disorders)

 व्यक्तिमत्त्व विकृती (Personality Disorders)

१. संशयविक्षोभ व्यक्तिमत्त्व विकृती (Paranoid Personality Disorder) 

ही विकृती असलेल्या व्यक्ती संशयी स्वभावाच्या व इतरांवर विश्वास न ठेवणाऱ्या असतात. या व्यक्ती स्वतःला निरपराध समजतात. स्वतःच्या चुकांसाठी व अपयशासाठी इतरांना जबाबदार धरतात. त्या सतत फसवणुकीच्या घटनांच्या शोधात वा अपेक्षेत असतात. स्वतःचे अंदाज बरोबर आहेत है। दाखवण्यासाठी उपयुक्त ठरणारा पुरावा त्या गोळा करतात व इतर पुराव्याकडे डोळेझाक करतात. मित्रांच्या इमानदारीबद्दल, निष्ठेबद्दल त्यांना सतत शंका वाटते. इतरांवर विश्वास टाकणे त्यांना नकोसे वाटते. इतरांच्या उपयुक्त, हितकर प्रतिक्रियांमध्ये धमकीवजा अर्थ ते शोधतात. त्यांच्या मनात काहीजणांविषयी आकस असतो. आपला अपमान ज्या व्यक्तीने केला आहे असे त्यांना वाटते, त्या व्यक्तीला संशयविक्षोभसम व्यक्तिमत्त्वविकृती व्यक्ती क्षमा करीत नाहीत. या व्यक्ती मनोदुर्दशा (psychosis) चित्तविकृती असणाऱ्या व्यक्तींसारख्या वास्तवाशी संबंध तुटलेल्या अशा नसतात. त्यांना संवेदनभ्रम वा विभ्रम (hallucination, delusion) या गोष्टी जाणवत नाहीत; परंतु संशयी स्वभाव व इतरांवर विश्वास टाकता न येणे यामुळे या व्यक्तीना आंतरवैयक्तिक संबंधात अनेक अडचणी येतात. त्यातूनच इतर व्यक्ती आपल्याला त्रास देतील की काय, अशी भावना त्यांच्यात निर्माण होते व इतरांनी कोणताही त्रास देण्यापूर्वीच या व्यक्ती स्वसंरक्षणार्थ सिद्ध होतात.

२. मनोविदल व्यक्तिमत्त्व विकृती (Schizoid Personality Disorder)

ही विकृती असणाऱ्या व्यक्तींना सामाजिक नातेसंबंध प्रस्थापित करण्यात रस वाटत नाही व त्या बाबतीतील त्यांची क्षमताही कमी पडते. जवळच्या नातेवाइकांचा अपवाद वगळता त्यांना मित्र-मैत्रिणी कमी असतात. या व्यक्ती स्वतःच्या भावना व्यक्त करू शकत नाहीत. इतरांना त्या थंड व दूरच्या वाटतात. त्यांची सामाजिक कौशल्ये कमी असतात. त्यांना स्वतःच्या विश्वात राहायला आवडते. पुष्कळशा कार्यक्रमांमध्ये त्यांना रस नसतो. स्तुती वा निंदा ह्या दोहोंच्या बाबतीत त्या उदासीन असतात. त्या सहसा भावनिक होऊन प्रतिक्रिया देत नाहीत.

पूर्वीच्या सिद्धांतकारांना असे वाटत असे की, ही मनोविदल व्यक्तिमत्त्वविकृती असणाऱ्या व्यक्तींना पुढे छित्रमनस्कता (schizoprenia) ही विकृती होण्याची शक्यता अधिक आहे; परंतु या विकृतीबाबत झालेल्या संशोधनावरून या दोन विकृतींचा संबंध आहे असे सांगता येत नाही. ही विकृती अनुवंशाने येते असे म्हणण्यास पुरेसा पुरावा उपलब्ध नाही. तथापि पुढच्या मुद्द्यात ज्याची चर्चा केली आहे, अशा छिन्नमनस्कसम (schizotypal) व्यक्तिमत्त्व विकृतीचा छिन्नमनस्कता या विकृतीशी आनुवंशिक संबंध आहे, असे काही अभ्यासांच्या आधारे सांगता येते.

थोडक्यात असे म्हणता येईल की, मनोविदल व्यक्तिमत्त्वविकृत व्यक्तीची मुख्य समस्या म्हणजे इतरांशी जवळिकीचे, प्रेमाचे नाते प्रस्थापित करू न शकणे. आंतरवैयक्तिक संबंध प्रस्थापित करण्यासाठी अत्यंत आवश्यक असणाऱ्या प्रेम, आपुलकी, मान्यता इ. गरजा या व्यक्तींमध्ये आढळत नाहीत व त्यांच्या अभावामुळेच मैत्री निर्माण होण्यात अडचण येते.

३. छिन्नमनस्कसम व्यक्तिमत्त्वविकृती (Schizotypal Personality Disorder) 

ही विकृती असणाऱ्या व्यक्तींना सामाजिक व आंतरव्यक्तिक संबंध प्रस्थापित करताना तर अडचणी येतातच, शिवाय त्यांना बोधात्मक व सांवेदनिक अडचणीही येतात. या अडचणीमुळे त्यांना संप्रेषण व वर्तन या बाबतीत समस्या निर्माण होते. छिन्नमनस्कसम व मनोविदल व्यक्तिमत्त्वात मैत्रीचा अभाव व समाजापासून अलिप्त राहणे ही वैशिष्ट्ये सामाईक असली, तरी दोन्ही विकृतींमध्ये निश्चित असा फरक आहे. छिन्नमनस्कसम व्यक्तिमत्त्वविकृतीमध्ये विचार, संवेदन व वाचा (बोलणे) यांच्यात गोंधळ वा विचित्रता आढळते, जी मनोविदल विकृतीत आढळत नाही. छित्रमनस्कसम व्यक्तींचे वास्तवाचे भान जरी सुटलेले नसले तरी त्यांचे विचार अत्यंत वैयक्तिक व अंधश्रद्धाळू असतात. आत्यंतिक ताणाच्या काळात त्यांच्यात मनोदुर्दशेची चित्तविकृतीची काही लक्षणे आढळून येतात. आपल्याकडे जादूटोणा करण्याची शक्ती आहे, असा त्यांचा विश्वास असतो व तशा प्रकारची कृत्ये करण्यात ते स्वतःला गुंतवून घेतात. छिन्नमनस्कतेच्या रुग्णांमध्ये आढळून येणारी विचार, बोलणे व वर्तन यांतील विचित्रता या व्यक्तिमत्त्वविकृतांमध्येही दिसते. त्याचमुळे या व्यक्तीमध्ये छिन्नमनस्कता ही विकृती निर्माण झाली आहे, असे त्यांचे निदान केले जाते. विडिगर, फ्रान्सिस व टूल या संशोधकांच्या मते छिन्नमनस्कसम व्यक्तिमत्त्व विकृतीचे निदान करण्यासाठी सामाजिक अलिप्तता / अलगता, अपुरा संवाद व सामाजिक चिंता या वैशिष्ट्यांपेक्षा बोधात्मक कार्यातील बिघाड हे लक्षण अधिक उपयुक्त ठरते. या व्यक्तीमध्ये सांवेदनिक समस्या, जादूटोण्याविषयी विचार, खाणाखुणांच्या भाषेवर विश्वास, विचित्र बोलणे व संशयकारी श्रद्धा (suspicious beliefs) ही बोधात्मक वैशिष्ट्ये दिसून येतात.

ह्या विकृतीचे समाजातील प्रमाण सुमारे ३% असते असा अंदाज आहे. या व्यक्तिमत्त्वविकृतीचे छिन्नमनस्कता या विकृतीशी आनुवंशिक साहचर्य असावे, असे अनेक शास्त्रज्ञांना वाटते.. या व्यक्तिमत्त्वविकृतीचे व्यवच्छेदक लक्षण म्हणजे विचित्र विचारचक्रे हे होय. या विचित्र विचारांमुळेच त्या व्यक्तींचे वास्तवापासूनचे अंतर वाढत जाते. प्रकृत व्यक्तीमधील स्वतःचा एकात्म विकास घडवून आणण्यासाठी आवश्यक असणाऱ्या क्षमता या व्यक्तींमध्ये कमी असतात. संभाषणकौशल्यांचा

अभाव असणाऱ्या या व्यक्ती व्यक्तिगत जीवनात विशिष्ट ध्येय ठेवू व गाठू शकत नाहीत व स्वतःची

फारशी प्रगती न करता भरकटत राहतात.

४. नाटकी व्यक्तिमत्त्वविकृती (Histrionic Personality Disorder)

ही व्यक्तिमत्त्वविकृती असणाऱ्या व्यक्तींमध्ये अतिवर्धित भावनिकता व लक्ष वेधून घेण्याचे अतिरिक्त वर्तन दिसते. लोकांच्या समूहात त्या केंद्रस्थानी नसतील, तर त्यांना चुकल्यासारखे वाटते. त्यांच्या सवयी नाटकी व जोशपूर्ण असल्यामुळे त्यांना खात्री वाटते की, त्या इतरांचे लक्ष वेधून घेऊ शकतात; परंतु त्यांच्या या गुणांचा त्यांना चिरकालीन व समाधानकारक नाती प्रस्थापित करण्याच्या दृष्टीने उपयोग होत नाही, कारण त्यांच्याकडे सतत लक्ष पुरवताना लोक कंटाळून जातात. त्यांचे वर्तन व दर्शन पुष्कळदा नाटकी व भावनिक असते. खूपदा भिन्नलिंगी व्यक्तीला शारीरिक आकर्षण वाटेल अशा रीतीने या व्यक्ती वागतात. बोलण्याची पद्धतही ठसठशीत व नाटकी असते. त्यांचे इतरांशी असणारे नातेसंबंध वास्तविक जवळचे नसतात; पण त्यांना ते जवळचे वाटतात. त्यांचे लैंगिक समायोजन निम्न दर्जाचे असते. त्यांचे परस्परसंबंध वादळी असतात, कारण इतरांवर नियंत्रण ठेवण्याच्या प्रयत्नात त्या चलाखी करतात, इतरांच्या भावनांचा स्वतःला हवा तसा उपयोग करून घेतात आणि त्यांच्यावर आपण अवलंबून आहोत असेही त्या दाखवतात. त्या स्वयंकेंद्रित, बढाईखोर, इतरांकडून पसंती मिळवण्याचा प्रयत्नात आहेत, असे समजले जाते. या व्यक्ती अविचाराने प्रतिक्रिया देणाऱ्या, उथळ व अप्रामाणिक समजल्या