निद्राग्लानी/ अतिनिद्रासक्ती (NARCOLEPSY)

या विकृतीच्या व्यक्तीला रात्री आणि दिवसाही खूप वेळ झोप लागते. अतिनिद्रेमुळे त्या व्यक्तीला त्रास वाटतो आणि तिची कार्यक्षमता कमी होते. मात्र एखाद्या औषधाचा परिणाम होऊन झोप जास्त लागत असेल तर त्यास अतिनिद्रासक्ती म्हणत नाहीत. या विकृतीच्या व्यक्तीच्या स्नायूंमधले अवसान अचानक गळून जाते. चेहऱ्यावरील स्नायूंमध्ये अशक्तता जाणवणे यापासून ते गर्भगळीत झाल्याप्रमाणे खाली कोसळणे येथपर्यंतचे प्रकार रुग्णास अनुभवास येतात. ही अवस्था काही सेकंद ते काही मिनिटांपर्यंत राहते. एखाद्या तीव्र भावनानुभवानंतर अशी अवस्था रुग्ण अनुभवतात. उदा. एखाद्या आनंदाच्या क्षणी त्या व्यक्तीस स्नायूंची अशक्तता जाणवते व ती व्यक्ती काही क्षणांत गाढ झोपी जाते; किंवा एखाद्याशी जोरदार भांडण करत असतानाच रुग्ण व्यक्ती जमिनीवर कोसळते आणि गाढ झोपते.

या विकृतीच्या रुग्णांना अचानक गाढ झोप लागण्यामागचे कारण असे असावे की, सर्वसामान्य व्यक्तीच्या निद्रेच्या ज्या अवस्था असतात, त्या अवस्था यांच्या बाबतात न येता एकदम या व्यक्ती जलदनेत्रचलन निद्रा (REM sleep) या अवस्थेत शिरतात. सर्वसामान्य निद्राचक्रांमध्ये जलदनेत्रचलननिद्रा अवस्था येण्यापूर्वी व्यक्ती झोपेच्या सावध या अवस्थेपासून क्रमाक्रमाने गाढ झोप या अवस्थेमध्ये जात असते. अतिनिद्रासक्ती विकृतीच्या रुग्णांमध्ये मात्र निद्रांचा हा आधीचा क्रम अनुपस्थित असावा, असे अनेक शास्त्रज्ञांचे मत आहे.

ह्या विकृतीच्या रुग्णांपैकी काही रुग्णांमध्ये आणखी दोन वेगळी वैशिष्ट्ये आढळतात. एक म्हणजे जाग आल्यावर काही जणांना थोडा वेळ हालचाल करता येत नाही आणि बोलताही येत नाही. याला निद्रा पक्षाघात (sleep paralysis) असे म्हणतात. दुसरे वैशिष्ट्य म्हणजे काही जणांना झोपेच्या सुरुवातीच्या काळात भयंकर आणि स्पष्ट असे संवेदनभ्रम होतात. याला संमोहितता संवेदनभ्रम (hypnagogic hallucinations) असे म्हणतात. आपण आगीत सापडलो आहोत किंवा हवेत उंच उडत आहोत, असे भीतीदायक अनुभव त्यांना झोपेच्या सुरुवातीच्या काळात येतात.

अतिनिद्रासक्ती विकृती ही इतर निद्राविकृतीच्या मानाने तुरळक प्रमाणात आढळणारी विकृती आहे. एकूण लोकसंख्येत या विकृतीचे प्रमाण एक हजारांत एक ते दहा हजारांत एक इतकेच असते. लहान मुलांमध्ये ही विकृती सहसा आढळत नाही. किशोरावस्थेत या विकृतीची सुरुवात होते. स्त्री-पुरुषांमध्ये या विकृतीचे प्रमाण साधारणपणे सारखेच असते. जसजसे वय वाढत जाते तसतशी या विकृतीची स्नायवी अशक्तता, निद्रापक्षाघात व संवेदनभ्रम ही वैशिष्ट्ये कमी होत जातात. परंतु दिवसा झोप येणे. हे लक्षण कायमस्वरूपी टिकून राहते.

बीझोरेक व सहकारी (२००३) यांनी अतिनिद्रासक्तीच्या आनुवंशिक कारणांचा अभ्यास केला आहे. त्यांच्या मते सहाव्या रंगसूत्रावरील काही जीन्समध्ये बिघाड उत्पन्न झाल्यास ही विकृती उद्भवते.

अतिनिद्रा दोष / प्राथमिक निद्रानाश

HYPERSOMNIA

हा निद्राविकृतींमध्ये सर्वाधिक प्रमाणात आढळणारा प्रकार आहे. या विकृतीच्या व्यक्तींच्या झोपेबाबतच्या तक्रारी पुढीलप्रमाणे असतातः झोप लवकर न लागणे किंवा काही कारणाने झोपेतून जाग आली तर पुन्हा झोप न लागणे, किंवा झोप बरेच तास झाली तरी ताजेतवाने न वाटणे. या विकृतिप्रकारास प्राथमिक निद्रानाश असे म्हटले आहे. येथे प्राथमिक या शब्दाच्या वापरातून असे सुचवले आहे की, ह्या विकृतिप्रकाराचा इतर शारीरिक व मानसिक विकृतीशी काहीही संबंध नाही. बरेचदा चिंताविकृती किंवा विषादविकृतींमध्ये झोप नीट पूर्ण न होणे हे लक्षण दिसून येते. परंतु निद्रानाश या विकृतिप्रकारात चिंता वा विषादाची लक्षणे फारशी दिसत नाहीत, फक्त झोप पूर्ण न होणे हेच एक मुख्य लक्षण दिसते...

प्राथमिक निद्रानाश असणाऱ्या बऱ्याचशा व्यक्ती त्यांची आवश्यक ती दैनंदिन कामे करू शकतात, परंतु लक्ष एकाग्र करण्यात त्यांना अडचणी येतात. त्यामुळे वाहनचालक किंवा विद्युत उपकरण दुरुस्ती कर्मचारी अशा व्यवसायातील लोकांचे निद्रानाशामुळे अपघात होऊ शकतात. निद्रानाश जडलेल्या विद्यार्थ्यांना एकाग्रतेअभावी चांगले शैक्षणिक यश मिळू शकत नाही.

सुरुवातीच्या निद्रानाशातून भविष्यात विषादविकृती, मादक द्रव्यसेवन विकृती, चिंताविकृती आणि स्मृतिभ्रंश अशा मनोविकृती जडू शकतात. निद्रानाश ही विकृती स्त्रियांमध्ये तसेच पुरुषांमध्येही आढळते. तसेच लहान मुले, किशोर, तरुण, प्रौढ, वृद्ध अशा सर्व प्रकारच्या व्यक्तींना निद्रानाश जडतो. जसजसे वय वाढत जाते तसतशी झोपेची गरज कमी होत जाते. त्यामुळे अनेक वृद्ध व्यक्ती दररोज ६ तासांपेक्षा कमी झोपतात. ५५ वर्षे ते ६४ वर्षे या वयोगटातील व्यक्तींच्या झोपेच्या तक्रारी सर्वात जास्त असतात, असे दिसून येते.

दिवसा शरीराची हालचाल कमी होणे, एखादा शारीरिक वा मानसिक आजार असणे किंवा नाक चोंदणे यांसारख्या कारणांमुळे रात्री झोप लवकर लागत नाही. काही व्यक्तींच्या बाबतीत हवा पुरेशी थंड झाल्याशिवाय त्यांना झोप येत नाही. उजेड, आवाज, औषधांचा परिणाम, ताणतणाव, चिंता या सर्वामुळेही झोप लागण्यात अडचणी येतात. लहान मुलांना पालकांबरोबर झोपायची सवय असते. आई- वडील नसतील तर त्यांना झोप येत नाही. तसेच काही व्यक्तींची झोप कायमच सावध असते. त्यांच्या झोपेत थोड्याशा आवाजाने वा थोड्याशा उजेडानेही अडथळे येऊ शकतात. अशा रीतीने निद्रानाश विकृती वेगवेगळ्या कारणांमुळे जडते.