क्षुधातिरेक / अतिखादाडपणा

क्षुधातिरेक (अतिखादाडपणा) :

 क्षुधातिरेक विकृती प्रकारात व्यक्ती बैलासम अति खातात. गोड, चरबीयुक्त मसालेदार पदार्थ, आईस्क्रिम वगैरे विविध पदार्थांवर ते आधाशासारखे तुटून पडतात. काय खावे आणि किती खावे यावर त्यांचे नियंत्रण नसते. ते बहुधा इतरांच्या समवेत खाण्यापेक्षा एकटेच खाणे पसंत करतात. अति खाण्यामुळे त्यांचे वजन वाढते व ते लठ्ठ होतात. आठवड्यातून दोन पेक्षा अधिक वेळा अति अन्न ग्रहण केल्याने त्यांना वमन (उलटी) करावी लागते आणि खाल्लेले अन्न पचविण्यासाठी ते तीव्र रेचकांचा व एनिमाचा सातत्याने अवलंब करतात. त्यांच्या अति खाण्याच्या कृतीचे प्रतिपुरण म्हणून ते अति उपवास करतात, नियंत्रित आहार (dieting) कार्यक्रम राबवतात. लठ्ठपणा नियंत्रित आणण्यासाठी वजनरोधी औषधांचे सेवन करतात. सायकल चालविणे, पोहणे, धावणे (Jogging) वगैरे व्यायाम करतांना दिसतात. बहुधा उपवासानंतर अथवा आहार नियंत्रण कार्यक्रमा दरम्यान त्यांची खाण्याची उर्मी उफाळून येते व ते पुन्हा अतिरिक्त आहार घेतात. नैराश्य, चिंता, तणाव आणि दु:खी- कष्टी स्थितीत अति खाण्याची क्रिया वारंवार घडून येते. बहुधा पुरूषांमध्ये, स्त्रीयांमध्ये व किशोरावस्था ते प्रौढावस्था दरम्यान क्षुधातिरेक विकृती आढळते. अति खाण्यानंतर त्यांनी वारंवार वमन केल्याने त्यांच्या दाताचे एमिल नाश पावते. पर्यायाने त्यांना दंतविकार, घसादुखी, लाळग्रंथींची सूज, अतिसार वगैरे समस्या जाणवतात. 

कारणे

१) उच्च आकांक्षा बाळगणाऱ्या व्यक्तींना अपयश आल्यास त्यांचे वैफल्य अतिखाण्याच्या क्रियेतून व्यक्त होते. 

२) कौटुंबिक घटक : पालकांमधील सातत्यपूर्ण संघर्षाचा व्यक्तीवर प्रभाव पडतो. त्यांच्या पालकांविषयीचा राग अतिखाण्याच्या कृतीतून व्यक्त होतो.

३) मानसिक कारणे : क्षुधातिरेक विकृतीचा संबंध व्यक्तीच्या भावनिक स्थितीशी दिसतो. आंतरिक भावनिक संघर्ष अति खाण्याच्या कृतीतून व्यक्त होतो. विशेषतः दुःखद भावस्थिती, चिंता, तणाव इत्यादी भावस्थितीत अतिखाण्याची क्रिया घडून येते. बालपणी लैंगिक अत्याचारास अथवा शारीरिक शोषणास बळी पडलेल्या स्त्रीयांमधील भावनिक संघर्ष अतिखाण्याच्या क्रियेतून व्यक्त होतो.

४) व्यक्तिमत्त्व घटक : क्षुधातिरेकी रूग्ण अति उतावळ्या स्वभावाचे (आवेगी) व अस्थिर वृत्तीचे, क्रोधिष्ठ व बहिर्मुखी स्वभावाचे असतात.

५) मनोविश्लेषणवादी दृष्टीकोन: पराअहम्चे अल्प नियंत्रण व दुर्बल अहमच्या दोषातून तसेच मानसिकदृष्ट्या पालकांपासून विलगता प्रक्रियेतील द्विधास्थितीमुळे हा दोष उद्भवतो.

६) खादाडपणाचा नैराश्य, सिमावर्ती व्यक्तिमत्त्व इत्यादी विकृतींशी संबंध दिसतो.

७) जैविक कारणे : कंठस्थ ग्रंथीतील कार्यात्मक दोष, नॉरएपिनेफ्राईन व सेरोटोनिन या संप्रेरकांचा अभाव इत्यादी जैविक बदलांचा क्षुधातिरेक विकृतीशी संबंध दिसतो. 

उपचार : प्रोझॉक्स् व नैराश्यरोधी औषध, बोधात्मक-वर्तनवादी उपचार पद्धती व इतर मानोसोपचार पद्धती भावनिक संघर्ष कमी करण्यासाठी उपयुक्त ठरतात.