प्रेम म्हणजे काय? प्रकार

प्रेम (Love)

प्रेम ही सर्वव्यापी संकल्पना आहे. प्रत्येक नातेसंबंधांत प्रेमभावनेचे अस्तित्व .असते आईचे मुलाविषयक प्रेम, गुरुशिष्याचे प्रेम, पती-पत्नीचे प्रेम, भाऊ- बहिणीचे प्रेम अशा अनेक नातेसंबंधात प्रेमाची भावना असते.व्यक्ती इतरांचे प्रेम मिळविण्यासाठी विविध प्रकारचे प्रयत्न करते. जसे इतरांच्या आवडीनुसार वर्तन करणे, आकर्षक वेशभूषा, केशभूषा करणे, प्रिय व्यक्तींच्या संपर्कात वारंवारता येणे. अर्थात मनुष्यजीवनातील प्रेम ही मुलभूत, विश्वव्यापक आणि सार्वजनिक भावना असून ती व्यक्तीजीवनाचा आधार आहे. त्यामुळेच विविध मनोरंजनाच्या माध्यमांनी प्रेम भावनेला केंद्रस्थानी ठेऊन मानवी जीवनात रंग भरलेला दिसुन येतो.

हॅरिसन (२००३) च्या मते म्हणजे प्रेम म्हणजे सौंदर्य, प्रेम म्हणजे शेवटचा घास प्रियकराला भरवणे. प्रेम म्हणजे दोन मनांचा मानसिक प्रवास, प्रेम म्हणजे जोडीदारांच्या आनंदात आनंद शोधण्याची भावना इ. वरील व्याख्या या अनुभवावर आधारित असल्याचे जाणवते. पाडगावकरांच्या मते, प्रेम एक "पॅकेज डिल" प्रमाणे आपल्याबरोबर एक करार करून घेते. व्यक्ती प्रेमात इतकी आंधळी असते कि सर्वांना दिसतय पण ज्याने प्रेम केले त्याला तो अदृश्य असल्यासारखा भास होतो.

प्रेमाचे प्रकार (Types of Love)

१. कोवळे प्रेम: कोवळे प्रेम पौगंडावस्था व किशोरावस्था या कालखंडात निर्माण होते. (१३ ते १९ वर्षे वयात) या काळात अनुभवचा अभाव असतो आणि हे प्रेम वारंवार व वेगवेगळ्या व्यक्तीविषयी निर्माण होते. या प्रेमात जबाबदारी नसल्यामुळे ते उच्छृंखल असते.

२. लुब्ध / मोह / भूरळ प्रेम ( Infatuation Love) : अचानक पहिल्या भेटीत एखाद्या व्यक्तीविषयी वाढणारा तीव्र आकर्षण अथवा मोह म्हणजे 'भूरळ प्रेम' होय. किशोरवयानंतर कोणत्याही वयात हे प्रेम घडू शकते. या प्रेमात वास्तवतेचे भान नसते. प्रेमसंबंधातून निर्माण होणारी जबाबदारीची जाणीव देखील नसते. ज्या व्यक्तीवर प्रेम जडते ती व्यक्ती अद्वितीय असल्याची भुरळ पडते. यात एकतर्फी प्रेम असण्याची शक्यता अधिक असते. कालांतराने अशा प्रेमाची तीव्रता कमी होऊन काळाच्या ओघात नष्ट होते. प्रिय व्यक्तीविषयी आदराची भावना कमी व मालकी हक्काची भावना जास्त असते. म्हणून या प्रकारांच्या प्रेमात सूडभावना प्रवृत्ती जास्त असून गुन्हेगारी वृत्ती बळावण्याचा धोका अधिक असतो.

३. प्रथमदर्शनी प्रेम / झटपट प्रेम (Instant Love): प्रथमदर्शनी प्रेम हे कोणत्याही वयात क्षणार्धात निर्माण होणारे प्रेम असते. त्याला शारीरीक आकर्षण जबाबदार नसून व्यक्तिमत्वातील इतर अनाकलनीय घटक कारणीभूत असतात. या प्रेमात थिल्लरपणा कमी व संवेदनशिलता जास्त असते. त्यामुळे प्रिय व्यक्तीविषयी आदराची भावना वाटते, असे प्रथमदर्शनी प्रेम हे वारंवार होण्याचे प्रमाण कमी असले तरी पूर्णपणे अशक्य नसते. या प्रेमातील आकर्षण भावनिक आणि बौद्धिक असू शकते. वाढत्या वयात घडणाऱ्या अशा प्रेमाला जबाबदारपणाची जाणीव होऊन गंभीरपणाही येत असतो म्हणून प्रेमविवाह अशा प्रेमामुळे टिकू शकतात. परंतू ते टिकविण्यासाठी त्यांना कष्ट घ्यावी लागतात.

४. वासनांध / कामुक प्रेम (Passionate Love) : कामुक प्रेमात वासनेचाच भाग अधिक असल्याने हे प्रेम केवळ शारीरीक आकर्षणातूनच निर्माण होणारे असते. यात कामसुख ओरबाडून घेण्याची प्रवृत्ती बळावत असते. यात जोडीदाराविषयी मालकी हक्काची भावना निर्माण होत असते किंवा त्याला इतर वस्तूंच्या प्रमाणे वापरण्याची वृत्ती उत्पन्न होत असते. तसेच जोडीदाराचे आकर्षण कमी झाल्यास असे प्रेम नष्ट होऊ शकते. बिर्ने (१९९८) यांच्या मते, कामूक प्रेम म्हणजे एका व्यक्तीने दुसऱ्या व्यक्तीला तीव्र व बहुतांशावेळा दिलेली अवास्तव प्रतिक्रिया होय. या प्रेम संबधात गुंतलेली व्यक्ती या प्रेम भावनेला खरे प्रेम म्हणते.

५. उदेशी प्रेम / हेतूप्रेरित प्रेम (Purpose Love) : एखादा विशिष्ट हेतू मनात ठेऊन केलेले हे प्रेम असते. या प्रेमात आकर्षण कमी आणि इतर हेतू अधिक असतात. हे खऱ्या अर्थाने प्रेमविवाही नसतात. हेतू सफल झाला कि ओढ साहजिकच कमी होते. त्यांच्या विवाहात काडीमोड होते.

६. सहवास प्रेम (Association Love): वारंवार येणाऱ्या संपर्कामुळे शारीरीक आकर्षणाच्या जोडीला भावनेची झालर मिळाल्यास सहवास प्रेमाची निर्मिती होते. आपल्याला सामान्यता दिसणारे बहुतांशी प्रेम सहवास प्रेम दिसतात. बऱ्याच वेळा संपर्कात आल्यामुळे गुण अवगुणांची माहिती व जाणीव होते. यातून वचनबद्धता व जबाबदारपणा निश्चित होत असतो आणि विश्वास बळावतो. त्यामुळे प्रेम परिपक्व होते. जोडीदाराच्या व्यक्तीमत्वाची नकारात्मक बाजू लक्षात येते व त्यासाठी मन समायोजनाची तयारी करते.

७. मैत्रीपूर्ण प्रेम (Companionate Love) : हॅटफील्डने मैत्रीपूर्ण प्रेमाची संकल्पना मांडली आहे. मैत्रीपूर्ण प्रेमात एकमेकांच्या सहवासातून परस्पर आकर्षण, एकमेकांचा आदर, आवडी-निवडी, परस्परांची काळजी या गोष्टी घडत असतात. यातूनच आयुष्यभरासाठी सोबत राहण्याची वचनबद्धता तयार होत असते. या प्रेमाचे रूपांतर विवाहात लवकर होत असते. कधी-कधी विवाहानंतर असे प्रेम तयार होत असते. मैत्रीपूर्ण प्रेम हे दिर्घायुष्यी असते. वारंवार संपर्कात येऊन साहचर्य निर्माण होते. त्यातून आवडी-निवडी व स्वभावातील समानत लक्षात येते. परस्परांविषयी आकर्षण निर्माण होते. त्याचे रूपांतर मैत्रीत होते. मैत्रीमुळे परस्परांची काळजी घेतली जाते. जवळीकतेची कला ज्या व्यक्तीला अवगत असते, अशा व्यक्ती या प्रेमात तात्काळ समायोजित होत असतात.

८. एकतर्फी प्रेम (Unrequired Love) : ज्या व्यक्तीच्या प्रेमात व्यक्ती पडते तिच्या भाव-भावनांची दखल न घेता तिच्या आवडी-निवडी जाणून न घेता त्या व्यक्तीवर स्वतःचे प्रेम लादणे आणि तिच्याकडून तशाच प्रेमाची अपेक्षा बाळगणे म्हणजे 'एकतर्फी प्रेम' होय. ज्या व्यक्तीवर प्रेम लादले जाते. त्या व्यक्तीच्या मनाची कुचंबना होत असते. त्यांच्यासाठी ते त्रासदायक व दुःखदायक ठरते. स्व-आदरास तडा जाण्याची शक्यता असते. तु माझी नाहीस झाली तर मी तुला कोणाचीच होऊ देणार नाही, असे टोकाचे अविचार एकतर्फी प्रेम करणारी व्यक्ती करत असते. यातूनच आत्महत्या करणे, जाळणे, अॅसिड फेकणे या बाबी घडतात.